Początki Rady Stanu w Imperium Osmańskim

Turecka struktura sądownictwa obejmuje obecnie – na gruncie obowiązującej konstytucji – cztery sądy o charakterze „najwyższej instancji”. Za kwestie związane z rozpatrywaniem sporów administracyjnych, merytoryczną ocenę projektów aktów prawnych czy rozpatrywanie postanowień i wyroków wydawanych przez sądy administracyjne odpowiada Rada Stanu (Danıştay). Instytucja ta, znamienna dla historii ustroju sądownictwa tureckiego od początku istnienia Republiki Turcji, została stworzona jednak pod inną nazwą w czasach Imperium Osmańskiego. Ewolucyjny tryb zmian ustrojowych epoki Tanzimatu odcisnął zatem trwały ślad w tureckiej tradycji prawnej.

Już od czasów sułtana Selima III (1789-1807) stosowano w państwie osmańskim instytucję Meclis-i Meşveret (Rady Doradczej), która miała za zadanie doradzać sułtanowi w sprawach najwyższej wagi państwowej. W okresie „dobroczynnych reorganizacji” ciała konsultacyjne obejmowały coraz to szerszy zakres spraw państwowych, stały się miejscem decydowania o rozwoju kraju przez jego obywateli (w ograniczonym prawnie zakresie). Osmańska Rada Stanu – Şura-yı Devlet (turecko-osmański: شوراى دولت) powstała w 1868 r. Wprowadzenie zupełnie nowego organu stało się możliwe dzięki zgodzie wszystkich znaczących się wówczas sił politycznych: sułtana Abdülaziza, Rady Ministrów, opozycji młodoosmańskiej oraz dyplomatów zagranicznych (zwłaszcza przedstawicieli Francji i Wielkiej Brytanii). Osmańska Najwyższa Rada Zarządzeń Sądowych (Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye) przedstawiła we wrześniu 1867 r. projekt utworzenia centrum dyskusji o sprawach ogólnych dotyczących państwa. Zakres kompetencji nowego organu miał obejmować: badanie prawa, przygotowywanie propozycji aktów prawnych i zaleceń w zakresie administracji, rozpatrywanie konfliktów między rządem, urzędnikami i innymi podmiotami czy legislację dotyczącą prowincji, którą Rada miała omawiać z przedstawicielami zgromadzeń prowincjonalnych. Ponadto Rada Stanu miała pełnić funkcję sądu apelacyjnego dla sądów prowincjonalnych. Projekt ten znalazł akceptację sułtana, który zaakceptował przedłożone projekty organizacji Rady Stanu na przełomie marca i kwietnia 1868 r. W dekrecie z 1 kwietnia 1868 r. sułtan zatwierdził raport z zakresu kierunku zmian w strukturze organów państwowych i jego załączniki (obejmujące dokumenty określające organizację Rady Stanu), doprowadzając do oficjalnego ustanowienia Şura-yı Devlet w  formie pisma monarszego (Hatt-ı Hümâyûn).

Oficjalna inauguracja Rady Stanu Imperium Osmańskiego miała miejsce 10  maja 1868 r. w obecności dygnitarzy Wysokiej Porty oraz sułtana Abdülaziza. Do Rady Stanu powołano ponad 40 członków, z czego 1/3 stanowili nie-muzułmanie. Podczas ceremonii odczytano przemówienie sułtana, które akcentowało konieczność ochrony praw obywatelskich, sprawnej administracji państwowej wolnej od okrucieństwa i tyranii, konieczności eliminacji sprzecznych praw i opinii jako źródła zagrożenia dla ludu oraz wolności religijnej. Szansą na rozwiązanie tych palących kwestii miał stać się nowy organ ustrojowy. Skład osobowy Rady Stanu obejmował: przewodniczącego, który był jednocześnie ministrem w rządzie osmańskim, pięciu przewodniczących sekcji, sekretarza generalnego oraz radców stanu, których liczba oscylowała od pięciu do dziesięciu na każdą sekcję. Siedziba Rady Stanu została zorganizowana w budynkach rządowych (Bâb-ı Âlî) w Stambule. Na potrzeby obrad zbudowano nową salę, zorganizowaną w formie amfiteatru, przypominającą salę parlamentarną. Uroczyste otwarcie budynku w obecności sułtana miało miejsce w 1869 r.

Rada Państwa stała się pierwszym w dziejach Imperium Osmańskiego kolegialnym i centralnym ciałem ograniczonej legislacji, które miało realny wpływ na osmańską strategię prawodawczą. Można by doszukiwać się w genezie jej ustanowienia początków parlamentaryzmu osmańskiego, który pełny swój kształt osiągnął po uchwaleniu Konstytucji z 1876 r. Ustanowienie Rady Stanu miało zarówno zwolenników, jak i przeciwników. Konserwatyści krytykowali dopuszczenie nie-muzułmanów do władzy, zaś kręgi liberalne nie kryły zadowolenia z silniejszej gwarancji praw i wolności obywatelskich, których strzegła Rada Stanu.

Już po ustanowieniu Rady w kręgach młodoosmańskich często krytykowano jej „potulność” wobec wpływających projektów, które zawsze opiniowano pozytywnie. W związku z tym Şura-yı Devlet była złośliwie określana przez jej krytyków mianem Şura-yı Evvet (Słowo evet oznacza „tak”. Gra słów miała zatem sugerować według krytyków tej instytucji jej domniemaną zgodę na każdy przedstawiony projekt prawa). Niezależnie od reakcji społecznych należy zwrócić uwagę na niekwestionowany wpływ Rady Stanu na rozwój szerokiej reprezentacji społecznej tak ze względu na wyznanie, jak i pochodzenie jej członków, co w konsekwencji budowało większą świadomość społeczną (wielu oddelegowanych pracowników Rady pochodziło z prowincji). Nadto Rada Stanu zakorzeniła się w ustroju osmańskim na tyle, że w Konstytucji z 1876 r. (Kânûn-ı Esâsî), Konstytucji z 1924 r. (1924 Anayasası) czy Konstytucji z 1961 r. była jednym z głównych organów wymiaru sprawiedliwości, który odpowiadał za rozpatrywanie spraw administracyjnych, rozstrzyganie sporów administracyjnych czy wyrażanie opinii na temat projektów aktów prawnych. Na przestrzeni lat w Şura-yı Devlet (późniejszej Danıştay) zasiadały cenione autorytety, kształtujące doktrynę osmańskiego i tureckiego prawa administracyjnego. Powołanie tej szczególnej instytucji o charakterze decyzyjnym stanowiło przełom w kształtowaniu nowoczesnego ustroju państwa osmańskiego.

Dla zainteresowanych:

Szulc D. G., Geneza Rady Stanu Imperium Osmańskiego oraz jej organizacja w latach 1867–1868, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2023, nr 75 (2), 103-123, [online:] https://pressto.amu.edu.pl/index.php/cph/article/view/40137 (dostęp 17.04.2024).