Adnan Menderes i jego przegrana walka z kemalistowskimi elitami w latach 1950-1960*

Kemalistowski system polityczny

System polityczny Republiki Turcji został ustanowiony konstytucją z roku 1924, która wprowadziła system rządów zgromadzenia z elementami typowymi dla systemu parlamentarnego[1]. Formalnie ciężar rządzenia krajem ustanowiono w instytucji parlamentu – Tureckiego Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (TBMM). Członkowie jednoizbowego parlamentu wybierali spośród siebie prezydenta, który mianował premiera. Miał on za zadanie sformułować rząd, a następnie uzyskać wotum zaufania parlamentu. Formalna pozycja prezydenta była słaba – akty prawne wymagały kontrasygnaty premiera bądź odpowiedniego ministra, nie posiadał on prawa rozwiązania parlamentu, był wybierany na okres kadencji zgromadzenia. Silna pozycja Mustafy Kemala jako zwycięzcy wojny
o niepodległość, ojca-założyciela republiki oraz fakt przewodniczenia jedynej partii
w parlamencie zapewnił mu bardzo silną rzeczywistą pozycję polityczną[2].

Podstawowe założenia kemalizmu wyłożone zostały w programie Republikańskiej Partii Ludowej w roku 1931 i należy do nich sześć zasad: republikanizm, laicyzm, nacjonalizm, populizm, etatyzm oraz rewolucyjny reformizm. Symbolem graficznym pryncypiów tureckich jest sześć strzał będących jednocześnie emblematem partii. W 1937 roku kanon ten wpisano do ustawy zasadniczej. Republikanizm określa nowe państwo tureckie jako republikę z prezydentem na czele. Swoje znaczenie zyskuje już w 1923 roku, kiedy wszelkie dążenia do restauracji sułtanatu uznano za nielegalne[3]. Laicyzm oznacza całkowity rozdział państwa od religii oraz – co ważniejsze – przejmowanie przez państwo kontroli nad hierarchią instytucji religijnych. Usunięcie urzędu sheikh ul-islama[4] i zastąpienie go Dyrektoriatem ds. Religijnych (Diyanet)[5], likwidacja kalifatu czy bractw muzułmańskich, czy budowa świeckiego szkolnictwa są przykładami działania na tym polu. Trzecim filarem był, i jest do dzisiaj, silny nacjonalizm, który w nowym państwie tureckim zajął miejsce islamu jako czynnika kształtującego tożsamość Turków. Populizm zdaniem Ericha Zürchera oznaczał „przedkładanie interesów całego narodu nad interesy konkretnych grup czy klas”[6]. Adam Szymański natomiast wskazuje na zniesienie podziałów społecznych na klasy
i likwidację przywilejów dla poszczególnych grup, jako odcięcie się od tradycji Imperium Osmańskiego w tym zakresie[7]. Etatyzm zakładał brak możliwości powrotu do niegdysiejszych kapitulacji, czyli przywilejów handlowych dla obcych mocarstw. Ponadto zasada ta przewiduje wiodącą rolę państwa w gospodarce w celu osiągnięcia rozwoju gospodarczego i bezpieczeństwa w kraju[8]. Ostatni element – rewolucyjny reformizm – oznaczał w zasadzie sposób, w który Mustafa Kemal ustanowił i umocnił swoją władzę oraz wizję państwa i społeczeństwa. W ujęciu Agnieszki Zastawnej oznaczał „dążenie do przemian we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społeczno-politycznego na drodze bezkrwawych przemian”[9].

Następcą na stanowisku prezydenta republiki został zaufany człowiek Mustafy Kemala – İsmet İnönü. Stał on na czele państwa od roku 1938, przeprowadzając Turcję przez niestabilny czas II wojny światowej; udało mu się za wszelką cenę uniknąć wciągnięcia Turcji do wojny po którejkolwiek ze stron, tak długo, jak sytuacja na to pozwalała[10]. Ogromną zasługą İnönü dla tureckiej demokracji było pokojowe przekazanie władzy w ręce Partii Demokratycznej (PD)[11] oraz przejście Republikańskiej Partii Ludowej do opozycji w wyniku wyborów 14 maja 1950 roku[12]. Partia Demokratyczna zdobyła 53,4% głosów, co przełożyło się na 408 miejsc w parlamencie, Republikańska Partia Ludowa natomiast uzyskała wynik
w postaci 39,8% głosów i 69 mandatów. W rezultacie, funkcję premiera objął Adnan Menderes, trzecim z kolei prezydentem republiki został natomiast Celal Bayar – obaj
z ramienia Partii Demokratycznej. Dwudziestosiedmioletni okres rządów RPL dobiegł końca (1923-1950).

Sylwetka Adnana Menderesa

Adnan Menderes (1889-1961) pochodził z zamożnej rodziny posiadaczy ziemskich
z regionu Aydın, zlokalizowanym na zachodnim wybrzeżu Turcji przy Morzu Egejskim. Początkowa faza jego edukacji była dość burzliwa; uczęszczał do dwóch szkół w İzmirze, m.in. do American Collage, jednak w wieku 17 lat (1916 rok) został powołany do wojska. Nie odegrał dużej roli w wojnie, gdyż z powodu zachorowania na malarię nigdy nie wziął czynnego udziału w walkach[13]. Po rozpoczęciu okupacji Turcji przez wojska greckie (15.05.1919 r. – desant wojsk w İzmirze) Menderes wraz ze swoimi znajomymi z rodzinnych stron zorganizował grupę partyzantów i w późniejszych miesiącach dołączył do tworzącej się armii tureckiego ruchu oporu pod wodzą Mustafy Kemala, w której walczył do zakończenia wojny w 1923 roku. Za swoje dokonania, po zakończeniu walk otrzymał Medal Niepodległości[14]. Po wojnie Menderes powrócił w rodzinne strony; „dobrze się ożenił” oraz administrował odziedziczonym majątkiem, zajmując się uprawą bawełny – zapewniło mu to bardzo dobrą pozycję ekonomiczną.

Przyszły premier Turcji polityczną przygodę rozpoczął w Wolnej Partii Republikańskiej, która okazała się być efemerydą[15]. Po jej zlikwidowaniu Menderes wstąpił w szeregi rządzącej Republikańskiej Partii Ludowej i z jej ramienia uzyskał mandat w roku 1931, który pełnił przez następne 15 lat. Będąc parlamentarzystą, do 1935 roku równolegle studiował prawo na Uniwersytecie w Ankarze. Pierwszy rozdźwięk między Menderesem
a partią nastąpił na tle próby uchwalenia „Ustawy o redystrybucji ziemi” w maju 1945 r. Menderes i inni posłowie powiązani z przedstawicielami właścicieli ziemskich wyraźnie oponowali, jednakże ustawę ostatecznie przyjęto. W czerwcu tego samego roku Adnan Menderes, Celal Bayar, Refik Koraltan oraz Fuad Köprülü wystąpili z manifestem, nazwanym Memorandum Czterech, w którym domagali się przestrzegania konstytucji i zasad demokracji[16]. Nie spotkali się oni z pacyfikacją ze strony władz Republikańskiej Partii Ludowej, co zostało odebrane jako tendencja do poluzowania reżimu politycznego[17]. Co więcej, İsmet İnönü w jednym ze swoich przemówień stwierdził nawet, że wadą tureckiego systemu politycznego jest nieobecność partii opozycyjnej[18]. Wspomniani przywódcy skorzystali z możliwości i zaczęli udzielać się coraz odważniej w prasie. W końcu, w styczniu 1946 roku doprowadzili do końca proces zakładania Partii Demokratycznej. 14 maja 1950 roku odbyły się w pełni wolne wybory parlamentarne, w których partia Menderesa i Bayara odniosła miażdżące zwycięstwo[19].

Walka z kemalistowską elitą

Dekadę rządów Menderesa i jego działania na arenie politycznej należy rozpatrywać mając na uwadze specyficzny okres i warunki, w jakich się znajdował. Premier przejmował władzę po dwudziestosiedmioletnim okresie rządów jednej partii, którą założył Mustafa Kemal. W tym czasie aparat partii oraz biurokracja państwowa całkowicie przenikały się,
a struktury Republikańskiej Partii Ludowej w tej relacji dominowały nad państwem. Rządy Partii Demokratycznej były wyrazem próby zmiany systemu politycznego, którą firmował premier Adnan Menderes.

Walka z Republikańską Partią Ludową rozpoczęła się już w roku 1950, gdy Partia Demokratyczna wygrały wybory w prowincjach, przejmując administrację w terenie.
W kolejnych latach doprowadzono do wyraźnego osłabienia ekonomicznego Republikańskiej Partii Ludowej – skarb państwa przejął jej majątek w 1951 r., oraz majątek zamykanych Domów Ludowych i Izb Ludowych, będących społecznym zapleczem partii kemalistowskiej[20]. Równolegle wprowadzano przepisy zaostrzające nadzór nad prasą
i uniwersytetami. W 1954 r. wprowadzono ustawę zaostrzającą kontrolę rządu nad administracją, sądownictwem i uczelniami; na mocy jej przepisów można było każdego urzędnika/sędziego/profesora po 25 latach pracy zawiesić w pełnieniu obowiązków lub wysłać na przedwczesną emeryturę[21]. W 1956 r. nowe prawo pozwalało na organizację politycznych manifestacji tylko w czasie kampanii wyborczych. Tuż przed wyborami
w 1957 r., kiedy opozycja widocznie dążyła do zjednoczenia, rząd wprowadził zakaz tworzenia połączonych list wyborczych.

Jednym z zarzutów, które później będą stawiane premierowi Menderesowi było wykorzystywanie islamu do celów politycznych i przeczenie zasadzie laickości państwa. Rzeczywiście, Menderes zrobił wiele, by wygospodarować pewną przestrzeń dla islamu
w życiu publicznym Turków tamtych czasów, ale warto w tym momencie podkreślić, że to Republikańska Partia Ludowa w chwili przejścia do polityki wielopartyjnej w roku 1946 sama zaczęła zabiegać o poparcie wyborców konserwatywnych próbując odnaleźć się
w nowych realiach politycznych[22]. Wyraźniej było to widać po kongresie Republikańskiej Partii Ludowej z 1947 roku. To właśnie partia kemalistowska przywróciła nauczanie religii do szkół – jako przedmiot opcjonalny, na który rodzice mogli dziecko zapisać, ale nie musieli[23]. Ponadto otwarto Wydział Teologiczny na Uniwersytecie w Ankarze, czy powołano na urząd premiera profesora historii islamu Şemsettina Günaltaya[24]. Wszystkie te ruchy nie przyniosły oczekiwanego rezultatu; wybory roku 1950 negatywnie zweryfikowały zdolność tej partii do zdobycia poparcia w społeczeństwie. Premier Menderes oparł swoje poparcie wyborcze na rolnikach i mieszkańcach prowincji, gdzie pozycja islamu i konserwatyzm zawsze był silny. Podczas dekady rządów Partii Demokratycznej wspierano otwarcie szeroko zakrojony program budowy meczetów[25], wydano pozwolenie na wzywanie do modlitwy w języku arabskim, zachęcano do odbywania pielgrzymek do Mekki. Co więcej, wprowadzono zmiany w edukacji – religia była już przedmiotem opcjonalnym w szkołach, ale teraz rodzice musieli swoje dzieci z niej wypisać, gdyż zapisy odbywały się domyślnie[26]; otwarto również szkoły imam-hatip kształcące imamów i chatibów. Jednocześnie, partia zwalczała „tendencje wrogie laickiemu charakterowi państwa”[27] oraz broniła dobrego imienia Atatürka, np. ustanawiając
w 1951 r. normy prawne penalizujące znieważanie pamięci założyciela Republiki. Ponadto Partia Demokratyczna z premierem Menderesem na czele w 1953 r. uchwaliła prawo zakazujące wykorzystywania religii do celów politycznych, osobistych lub ekonomicznych pod groźbą ciężkich prac[28].

Partia Demokratyczna doszła do władzy w wyniku wolnych wyborów 1950 roku ciesząc się szerokim poparciem społecznym. Adnan Menderes i inni jej przywódcy nie potrafili jednak zdobyć poparcia lub chociażby akceptacji swoich rządów od elity wojskowej, naukowej, czy politycznego establishmentu kemalistowskiego. W 1952 r. Turcja dołączyła do NATO i w konsekwencji, rozpoczęto program szkolenia tureckich kadr wojskowych
w krajach zachodnich. W rezultacie wśród tej grupy społecznej narastała świadomość zacofania państwa i społeczeństwa tureckiego względem reszty sojuszników[29], pomimo dużego wsparcia finansowego udzielanego przez Amerykanów[30]. Działanie w ciągłej obawie przed wpływami İsmeta İnönü i innych kemalistów napędzało autorytarne metody sprawowania władzy. Ostra polityka względem opozycyjnej Republikańskiej Partii Ludowej, ograniczanie możliwości działania prasy – wszystko to przypominało metody rządzenia
z czasów państwa jednopartyjnego. Autorytarny sposób sprawowania władzy oraz próby rozprawienia się z Republikańską Partią Ludową poprzez chęć udowodnienia jej powiązań
z armią[31] doprowadziły do upadku Menderesa i całą Partię Demokratyczną.

Ostatecznie, rankiem 27 maja 1960 roku doszło do udanego wojskowego zamachu stanu. Armia występowała w obronie państwa i porządku ustanowionego przez założyciela Republiki – Mustafę Kemala. George Harris twierdzi, że wojskowy zamach stanu był odpowiedzią na powszechne postrzeganie działań rządu jako zmierzające do przywrócenia systemu jednopartyjnego z Partią Demokratyczną na czele poprzez wyeliminowanie kemalistowskiej Republikańskiej Partii Ludowej[32]. Adnan Mendres, Celal Bayar i inni prominentni przedstawiciele partii rządzącej zostali aresztowani, a władzę przejął Komitet Jedności Narodowej z generałem Cemalem Gürselem na czele; rządy Partii Demokratycznej dobiegły końca, lecz przyszłość jej przywódców była niejasna. Komitet Jedności Narodowej desygnował sędziów do specjalnego trybunału, który miał za zadanie osądzenie aresztowanych. Przed obliczem trybunału na wyspie Yassiada nieopodal Stambułu stanęło 592 członków zdelegalizowanej Partii Demokratycznej[33]. Głównymi zarzutami było sprawowanie władzy w autorytarnym stylu, wykorzystywanie religii do celów politycznych, negowanie zasady laicyzmu, łamanie konstytucji, czy korupcja członków gabinetu. Uczciwość przeprowadzonego procesu budzi wątpliwości badaczy, którzy nie uzgodnili jednorodnego stanowiska w tej sprawie[34]. Trybunał wydał jednak surowe wyroki[35], wśród nich karę śmierci dla premiera Adnana Menderesa, prezydenta Celala Bayara (karę złagodzono ze względu na zaawansowany wiek), ministra finansów Rüştü Zorlu i ministra spraw zagranicznych Hasana Polatkana. Mendersa stracono przez powieszenie w dniu
17 października 1961 roku, dzień po nieudanej próbie samobójstwa.

Zakończenie

Wyniki pierwszych wolnych wyborów parlamentarnych w okresie po zamachu stanu
z maja 1960 r. pokazują, że Adnan Menderes i Partia Demokratyczna nie utracili poparcia
w tureckim społeczeństwie. Większość głosów obywateli uzyskali polityczni spadkobiercy straconego premiera[36]. Kemalistowska Republikańska Partia Ludowa natomiast wyścig wyborczy wygrała, jednak minimalnym marginesem zwycięstwa, co nie pozwoliło jej stworzyć efektywnego i stabilnego rządu w następnych latach[37]. Nie pomógł w tej sytuacji szacunek i autorytet, jakim cieszył się sędziwy i wciąż aktywny politycznie İsmet İnönü[38], który w latach 1961-64 przewodził trzem koalicyjnym gabinetom[39]. W wyniku wyborów parlamentarnych w 1965 roku, miażdżące zwycięstwo odniosła Partia Sprawiedliwości
z Süleymanem Demirelem na czele[40]. Tak oto polityka w Turcji zatoczyła koło – ster państwa przejęli bezpośredni spadkobiercy Partii Demokratycznej, mający za sobą solidny
i niepodważalny mandat do sprawowania władzy, a wspomnienie rządów i osoby Menderesa wciąż było aktualne. W dzisiejszej Turcji pamięć o Adnanie Menderesie jest wciąż żywa – lotnisko w İzmirze nosi jego imię, a prezydent Recep Tayyip Erdoğan ustanawiając połączone wybory parlamentarne i prezydenckie na 14 maja 2023 roku wyraźnie nawiązał do wyborów
z 14 maja 1950 roku nadając im symboliczne znaczenie.

*Niniejszy artykuł w rozbudowanej wersji ukaże się w monografii wieloautorskiej pt. „Przywództwo polityczne”, którego wydawcą będzie wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Adamczyk A., Ustrój polityczny Turcji w latach 1918-1960, Warszawa 2013.

Ahmad F., Politics and political parties in Republican Turkey, [w:] The Cambridge history
of Turkey
, (red.) R. Kasaba, Cambridge 2008.

Bieniek K., Ewolucja pozycji ustrojowej władzy wykonawczej w Republice Turcji, „Białostockie Studia Prawnicze” 2016, nr 20/B, s. 395-405

Harris G.S., Military Coups and Turkish Democracy 1960-1980, „Turkish Studies” 2011,
vol. 12(2), s. 203-213.

Karpat K., Political Developments in Turkey 1950-70, „Middle Eastern Studies” 1972,
vol. 8(3), s. 349-375.

Kołodziejczyk D., Turcja, Warszawa 2011.

Özdemir H., Coşkun C., Investigation of Adnan Menderes from the elite theory perspective, „Kafkas University Economics and Administrative Sciences Faculty KAUJEASF” 2021, vol. 12(24), s. 1079-1107.

Pelt M., Adnan Menderes, Islam, and His Conflict with the One-Party Era Establishment,
[w:] Religion, Politics, and Turkey’s EU Accession, (red.) D. Jung, C. Raudvere,
New York 2008.

Shaw S.J., Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej. Tom 1 1280-1808, Warszawa 2016.

Shaw S.J., Shaw E.K., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey 1808-1975.
Reform, Revolution and Republic
, Cambridge 1977.

Szymański A., Między islamem a kemalizmem. Problem demokracji w Turcji,
Warszawa 2008.

Zastawna A., Demokrat Parti DP, [w:] Leksykon wiedzy o Turcji, (red.) T. Majda,
Warszawa 2003.

Zastawna A., Menderes Adnan, [w:] Leksykon wiedzy o Turcji, (red.) T. Majda,
Warszawa 2003.

Zastawna A., Rewolucjonizm, [w:] Leksykon wiedzy o Turcji, (red.) T. Majda,
Warszawa 2003.

Zürcher, E.J., Turcja. Od sułtanatu do współczesności, Kraków 2013.


[1]A. Adamczyk, Ustrój polityczny Turcji w latach 1918-1960, Warszawa 2013, s. 126-129.

[2] K. Bieniek, Ewolucja pozycji ustrojowej władzy wykonawczej w Republice Turcji, „Białostockie Studia Prawnicze” 2016, nr 20/B, s. 398-400.

[3] E. Zürcher, Turcja. Od sułtanatu do współczesności, Kraków 2013, s.182.

[4] Był to najwyższy przedstawiciel muzułmańskiej hierarchii w Imperium Osmańskim (oczywiście zaraz po kalifie-sułtanie), Wielki Mufti Imperium, posiadał m.in. prawo wydawania fetw – postanowień legalizujących prawo sułtana i godzących je z prawem religijnym (S.J. Shaw, Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej. Tom 1 1280-1808, Warszawa 2016, s. 225.).

[5] Instytucja powołana w 1924 roku w celu ustanowienia kontroli państwa nad religią; do jej kompetencji należy m.in. administracja sprawami związanymi z islamem, czy sprawowanie kontroli nad meczetami [https://www.diyanet.gov.tr/en-US/Institutional/Detail//1/establishment-and-a-brief-history, (20.06.2023)].

[6] E. Zürcher, op.cit., s. 182.

[7] A. Szymański, Między islamem a kemalizmem. Problem demokracji w Turcji, Warszawa 2008, s. 67.

[8] Ibidem,  s. 68.

[9] A. Zastawna, Rewolucjonizm, [w:] Leksykon wiedzy o Turcji, (red.) T. Majda, Warszawa 2003, s.  s. 225.

[10] Turcja wypowiedziała wojnę Niemcom dopiero 23 lutego 1945 r.

[11] Wiele wskazuje na to, że powstanie Partii Demokratycznej było zaplanowanym działaniem Ismeta İnönü, który chciał nieco zliberalizować system partyjny i polityczny w Turcji, tworząc kontrolowaną partię opozycyjną. Wszystkie te działania miały związek z ówczesną sytuacją międzynarodową; z kształtowaniem się powojennego ładu międzynarodowego oraz coraz bardziej wyraźnej zimnej wojny. W tym kontekście, İnönü liczył na wsparcie finansowe Amerykanów poprzez liberalizację systemu. Zasługą drugiego prezydenta Republiki w kształtowaniu demokracji w Turcji polega na tym, że gdy zorientował się jaką popularnością społeczną cieszy się nowo założona partia – w przeciwieństwie do jego własnej, rządzącej od ustanowienia Republiki – nie zdecydował się na stłumienie opozycji (jak zrobił to Mustafa Kemal w 1930 r.). Zaakceptował natomiast stworzone przez siebie warunki gry politycznej i oddał władzę w wolnych wyborach 1950 roku. 

Zob. E. Zürcher, op.cit., s. 206-218.

[12] Chciałbym zwrócić uwagę czytelnika na pewną analogię polityczną, którą możemy dziś zaobserwować; prezydent Recep Tayyip Erdoğan bowiem zarządził połączone wybory prezydenckie i parlamentarne (concurrent elections) na dzień 14 maja 2023 roku. W tureckiej historii i dyskursie politycznym jest to data niewątpliwie symboliczna i szczególna, zwłaszcza po stronie prawicowej i konserwatywnej. Zob. Pelt M., Adnan Menderes, Islam, and His Conflict with the One-Party Era Establishment, [w:] Religion, Politics, and Turkey’s EU Accession, (red.) D. Jung, C. Raudvere, Nowy Jork 2008; N. Danforth, Menderes Metaphor, „Turkish Policy Quaterly” 2015, vol 13(4), s. 99-105.

[13] H. Özdemir, C. Coşkun, Investigation of Adnan Menderes from the elite theory perspective,
„Kafkas University Economics and Administrative Sciences Faculty KAUJEASF” 2021, vol. 12(24), s. 1090.

[14] A. Zastawna, Menderes Adnan, [w:] op.cit., s. 164.

[15] Partia, na czele której stanął Fethi Okyar miała być w zamyśle Mustafy Kemala partią pozostającą pod kontrolą rządu jako koncesjonowana opozycja. Projekt szybko został zamknięty ze względu na niebezpiecznie duże poparcie społeczne.

[16] G. Sütçü, Democratic Party and democracy in Turkey: with special reference to Celal Bayar and Adnan Menderes, Ankara 2011, s. 38-39.

[17] E. Zürcher, op.cit., s. 211.

[18] F. Ahmad, Politics and political parties in Republican Turkey, [w:] The Cambridge history of Turkey, (red.)
R. Kasaba, Cambridge 2008, s. 232.

[19] W powyższym okresie przejściowym mieliśmy jeszcze do czynienia z przyspieszonymi wyborami parlamentarnymi 1946 roku, w których zwyciężyła partia rządząca. Jednakże nie można ich uznać za wolne ze względu na szereg nieprawidłowości i naruszeń. Zob. S.J. Shaw, E.K. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey 1808-1975. Reform, Revolution and Republic, Cambridge 1977, s. 403;  E. Zürcher, op.cit.,
s. 212.

[20] K. Karpat, Political Developments in Turkey 1950-70, „Middle Eastern Studies” 1972, vol. 8 (3), s. 352-353.

[21] A. Adamczyk, op.cit., s.254.

[22] F. Ahmad, op.cit., s. 232, K. Karpat, op.cit., s. 353.

[23] M. Pelt, Adnan Menderes, Islam, and His Conflict with the One-Party Era Establishment, [w:] Religion, Politics, and Turkey’s EU Accession, (red.) D. Jung, C. Raudvere, Nowy Jork 2008, s. 101.

[24] D. Kołodziejczyk, Turcja, Warszawa 2011, s. 186.

[25] Mogens Pelt podaje statystyki: w latach 1950-60 zbudowano 5 tys. meczetów, czyli mniej więcej tyle samo ile nowych szkół w tym samym czasie; zob. M.Pelt, op.cit., s. 94.

[26] Ibidem, s. 94.

[27] E. Zürcher, op.cit., s. 234.

[28] M. Pelt, op.cit., s. 95.

[29] D. Kołodziejczyk, op.cit., s. 193.

[30] K. Karpat, op.cit., s. 353.

[31] Kluczową kwestią przyspieszającą zamach stanu było powołanie w kwietniu 1960 r. specjalnej komisji śledczej mającej zbadać powiązania RPL z armią. Ustanowienie komisji zostało uznane za nielegalne przez czołowych profesorów z Uniwersytetu Stambulskiego i Ankarskiego, co sprowadziło na nich postępowania dyscyplinarne. W efekcie tego, wybuchły zamieszki studenckie na ulicach wielkich miast tłumione przez wojsko; pojawiły się ofiary śmiertelne, uniwersytety zamknięto. Niedługo potem, wojskowy zamach stanu doszedł do skutku (Zob. E. Zürcher, op.cit., s. 241;  S.J. Shaw, E.K. Shaw, op.cit. s. 413-414;
K. Karpat, op.cit., 356-357).

[32] G.S Harris, Military Coups and Turkish Democracy 1960-1980, „Turkish Studies” 2011,
vol. 12(2), s. 203.

[33] S.J. Shaw, E.K. Shaw, op.cit. s. 416.

[34] Erich Zürcher wskazuje na różnice w zdaniach dot. uczciwości procesu (E. Zürcher, op.cit., s. 249, 352), odsyła do prac Waltera Weikera, który oceniał uczciwość procesu raczej pozytywnie oraz Richarda
D. Robinsona, który był zupełnie przeciwnego zdania. Dariusz Kołodziejczyk natomiast twierdzi, że większość zagranicznych obserwatorów „była skłonna przyznać, że proces przebiegał zgodnie z ogólnie przyjętymi standardami” (D. Kołodziejczyk, op.cit., s. 200).

[35] 402 osoby skazano na kary od 2 do 20 lat pozbawienia wolności (A. Zastawna, Demokrat Parti DP,
[w:] Leksykon wiedzy o Turcji, (red.) T. Majda, Warszawa 2003, s. 61).

[36] Partia Sprawiedliwości uznawana za bezpośrednią kontynuatorkę Partii Demokratycznej oraz Partia Nowej Turcji, będąca kontynuatorką Partii Wolności, powstałej w wyniku rozłamu w PD w 1955 roku.

[37] Republikańska Partia Ludowa uzyskała 36,7% głosów, co przełożyło się na 173 mandaty; Partia Sprawiedliwości uzyskała 34,8% poparcia i 158 mandatów, Partia Nowej Turcji 13,7% (65 mandatów), Republikańsko-Narodowa Partia Chłopska 14% (54 madnaty); (S.J. Shaw, E.K. Shaw, op.cit., s. 407).

[38] Następca Mustafy Kemala w roku tworzenia swojego ostatniego w życiu gabinetu (1964 r.) celebrował  swoje 80 urodziny.

[39] K. Karpat, op.cit., s. 361.

[40] Partia Sprawiedliwości uzyskała 52,9% poparcia, co przełożyło się na 240 mandatów, Republikańska Partia Ludowa natomiast osiągnęła 36,7% poparcia i 134 mandaty (S.J. Shaw, E.K. Shaw, op.cit., s. 407).