Nieznani Bohaterowie – Karol Karski (1833 – 1914)
Imperium Osmańskie w XIX wieku było cieniem własnej potęgi z poprzednich stuleci. Pozycja Porty na tle innych europejskich mocarstw była znacznie niższa niż w poprzednich stuleciach. Trudna sytuacja spowodowana była problemami wewnętrznymi, jak choćby niestabilność osmańskiej władzy lub bunty oddolne w osmańskich strukturach. Do problemów Imperium należy też dodać stopniowe zmniejszanie się terenów podległych Porcie, a także porażki polityczne, jak seria wojen osmańsko-rosyjskich i egipski bunt pod wodzą Muhammada Alego. Sytuacja ogólnopaństwowa nad Bosforem, powodowała otwartość Imperium na obcokrajowców, którzy mogli – po dokonaniu konwersji religijnej – swobodnie rozwijać się w Porcie. Wśród takich osób było dużo Polaków, którzy w czasach zaborów podróżowali po Europie, szukając swojego miejsca na ziemi lub działając na różne sposoby, ku pamięci o dawnej Rzeczpospolitej. Jedną z takich osób był Karol Karski – jeden z najaktywniejszych Polaków nad Bosforem w drugiej połowie XIX wieku.
Karol Karski urodził się w 1833 roku, prawdopodobnie w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Nie jest jasne z jakich terenów pochodził, lecz mogło to być dzisiejsze Mazowsze lub Wielkopolska. Najpewniej trudna sytuacja materialna w rodzinie spowodowała wczesną emigrację. Zanim bohater tego tekstu pojawił się nad Bosforem, podróżował on po Europie. Z jednej strony, prawdopodobnie Karol Karski szukał swojego miejsca na ziemi dla rozwoju osobistego, a z drugiej strony, można wysuwać hipotezy, że jako młody człowiek wychowany w poczuciu narodowych tradycji, przyszły Lehli Hajreddin, chciał znaleźć sposób na działalność w duchu powstańczych haseł.
Nie można zaprzeczyć, że XIX wiek dla polskich społeczności był obfitujący we wszelkie działania militarne i dyplomatyczne na rzecz odrodzenia się Rzeczpospolitej, takie jak powstanie listopadowe, wielkopolskie z 1848 roku, czy styczniowe. Istnieje cień szansy, że młody Karol Karski na początku swej europejskiej tułaczki trafił do Paryża. Stolica Francji w XIX wieku była głównym ośrodkiem działalności na rzecz zrzeszania i pomocy Polakom, podczas zaborów. Jej centrum był Hotel Lambert, którym kierowała rodzina Czartoryskich. Skupiał on wielu wybitnych Polaków, jak Adam Mickiewicz, czy Fryderyk Chopin. Był, również swego rodzaju “centralą” działań konspiracyjnych na emigracji oraz głównym ośrodkiem prowadzenia polskiej dyplomacji. Jednak najwcześniejsze wzmianki o Karolu Karskim pojawiają się, według Jerzego Łątki[1] na Półwyspie Apenińskim. Przytacza on postać Władysława Jabłonowskiego – polskiego lekarza, który w swych pamiętnikach opisywał podróż do Neapolu w latach 60. XIX wieku. W tymże mieście Jabłonowski był goszczony przez Karola Karskiego, który pisał dla lokalnej, antyrządowej gazety. Warto przypomnieć, że w przytoczonym czasie, trwał proces zjednoczenia Włoch, co mogłoby bronić tezy, jakoby Karol Karski był silnie związany z działaniem powstańczym na rzecz rozgłaszania “polskiej sprawy”. Polski lekarz opisywał przyszłego Lehliego Hajreddina, jako bardzo otwartego, zapracowanego, znającego języki obce i towarzyskiego człowieka, który w trakcie rozmów, mocno podkreślał swoje korzenie i pamięć o polskich zwyczajach[2].
Wizyta Jabłonowskiego trwała krótko, bowiem dwa dni. Dlatego jest to krótki, lecz znaczący najpewniej fakt z działalności Karola Karskiego przez pojawieniem się nad Bosforem, która z pewnością mogło wpłynąć na punkt widzenia Lehli Hajreddina na, swoją aktywność i rolę w społeczeństwie. Nie jest udokumentowane, kiedy i dlaczego nasz rodak wyjechał do Imperium, lecz można wysunąć, pewne przypuszczenie. Mianowice, Karol Karski, jak jest wskazane we wcześniejszym fragmencie tekstu, mógł działać na rzecz rozwijania polskich ośrodków politycznych przeciw zaborcom. W wyniku czego, potencjalnie na początku lat 70[3]. XIX wieku przyszły Lehli Hajreddin prawdopodobnie otrzymał polecenie lub zadanie podróży do Konstantynopola[4], aby wraz z innymi Polakami rozgłaszać wśród obywateli Imperium Osmańskiego o nadziejach polskich środowisk na odzyskanie państwa.
Powyższy scenariusz zgadzałby się logicznie ze omówioną krótko na początku tekstu, sytuacją Porty, która otwarcie przyjmowała obcokrajowców w swoje granice na rzecz odbudowy stabilności państwa i wzmocnienia pozycji na arenie międzynarodowej. Karol Karski, wraz z pojawieniem w Konstantynopolu, dokonał konwersji, spełniając podstawowy warunek zamieszkiwania w granicach Imperium, stawiany obcokrajowcom. Stąd, nad Bosforem, polski działacz był znany Lehli Hajreddin. Samo słowo Lehli można tłumaczyć jako Polak, w dawnej Osmanii Rzeczpospolita była często nazywana Lechistanem.
W Imperium Osmańskim, dziennikarz o polskich korzeniach, zajmował się również pisaniem artykułów. Pisał głównie dla nowo powstałych w Konstantynopolu gazet Basiret i Terakki. Były to czasopisma działające na rzecz rozwoju ośrodków młodoosmańskich w Imperium, które krytykowały rządy sułtana i domagały się reform w strukturze polityczno-gospodarczej kraju. Skupiały one aktywne i młode pokolenia obywateli Porty, którzy inspirowali się falą zmian i rewolucji społecznych w Europie.
Przykładami takich osób byli np. Ali Suavi i Faik Reszad lub Namik Kemal[5], związani z gazetą Basiret. Z przytoczonymi w tym miejscu osobami, Karol Karski w jakiś sposób nawiązał kontakt i współpracę. Wskazane postacie są o tyle ważni w życiorysie Lehli Hajreddina i jego działalności w Porcie, ponieważ mieli oni niebagatelny wpływ na społeczne transformacje w historii państwa osmańskiego. Ali Suavi, Faik Reszad i Namik to, jedynie część najbardziej zasłużonych młodoosmanów. Przytoczone postacie, byli przedstawicielami jednego z pierwszych pokoleń osmańskiego społeczeństwa, pragnących prawdziwych zmian na wielu płaszczyznach w upadającym[6] Imperium. Wspólnie, ze wskazanymi osobami przybysz o polskim pochodzeniu w Stambule (W XIX wieku, jeszcze dobrze znany jako Konstantynopol) wymieniał się zdaniami, poglądami oraz obserwacjami na temat sytuacji politycznej w Porcie. Działacze młodoosmańscy oraz Karol Karski, prawdopodobnie mieli na tyle silny i pozytywny kontakt, że razem byli inicjatorami powstania najstarszych gazet antyrządowych nad Bosforem.
J. Łątka w swej książce o Praojcach Turków, przytacza kilka wspomnień, znajomych Karola Karskiego, które potwierdzają stałą relację Polaka z osmańskimi obywatelami[7]. Najstarsze egzemplarze, choćby gazety Basiret miały charakter pracy zbiorowej, złożonej z kilku tekstów autorskich o różnej tematyce (głównie politycznej). Bernard Lewis w swojej pracy[8], wśród inicjatorów rozwoju ruchu młodoosmańskiego wskazał nie tylko przytoczonych tutaj Osmanów lecz również dwóch Polaków – Karola Karskiego oraz, szerzej znanego w historii, Konstantego Borzęckiego[9]. Karol Karski, według Jerzego Łątki przejawiał się przenikliwością oraz bardzo wnikliwym spojrzeniem na wiele wydarzeń w Europie oraz w Porcie. Nasz rodak, zgodnie z informacjami o tej postaci, nigdy nie został aresztowany za swoją działalność, w przeciwieństwie do niektórych jego współpracowników, działających w gazetach krytykujących politykę rządu. Prawdopodobnie pomógł w tym fakt, że Lehli Hajreddin, częściej pisał o wydarzeniach w Europie, niż o sytuacji wewnątrz Imperium. Dodatkowo, bohater tego tekstu do końca życia, zmagał się z nadużywaniem alkoholu przez co mógł nie być traktowany jako człowiek zagrażający osmańskiej władzy.
W międzyczasie prężnie rozwijała się działalność młodoosmańska, która swój punkt kulminacyjny osiągnęła w roku 1876, wraz z ogłoszeniem, pierwszej w historii, osmańskiej konstytucji. Zakładała ona stworzenie nowoczesnego parlamentu z padyszachem, jako głową państwa, na czele. Niestety, konstytucja Midhatowska[10] została w tym samym roku odwołana, wraz ze wstąpieniem na tron nowego władcy Abdülhamida II.
W Imperium rozpoczął się silny terror polityczny, który usuwał z życia codziennego wszelkie przejawy demokratyzacji i zmian społecznych. Wraz z tym zjawiskiem usunięte zostały jakiekolwiek gazety i środowiska publiczne, działające wbrew retoryce rządu sułtana. Spowodowało to zamknięcie gazety Basiret i zanik działania młodoosmanów. Sytuacja nad Bosforem w latach 70. i 80. XIX wieku dotknęła również Karola Karskiego, o którym wiadomości całkowicie znikają po zmniejszenie się natężenia wydarzeń publicznych w Porcie za Abdülhamida II. Najprawdopodobniej Lehli Hajreddin po wprowadzeniu w kraju reżimu politycznego, imał się różnych zawodów lub pisał teksty, które nie były podatne na kontrolę ze stron władz. Gazeta Basiret wznowiła działalność w 1908 roku, lecz nie ma przesłanek o powrocie Karola Karskiego do pisania dla tej gazety. Dziennikarz żył do roku 1914.
Mimo stosunkowo mało znanej i krótkiej działalności Karola Karskiego, o której współcześnie wiemy, pamięć była i jest nadal żywa. Był on wspominany, choćby przez XX-wiecznych tureckich pisarzy[11] jako jeden z krzewicieli poczucia narodowego, przyszłych młodoturków w społeczeństwie osmańskim, wraz z Konstantym Borzęckim. Pamięć o Karolu Karskim, jako jednym z wielu prekursorów powstania nowoczesnego narodu tureckiego wspomina też wystawa z lat 2013-2014 pod hasłem Daleki sąsiad, bliskie wspomnienia – 600 lat stosunków Turcji i Polski, na której obecny był ówczesny prezydent Polski – Bronisław Komorowski.
Literatura:
Jerzy S. Łątka, Praojcowie Turków, Kraków 2021.
Narodziny nowoczesnej Turcji, przeł. Kazimierz Dorosz, Warszawa, 1972
[1] J. Łątka, Praojcowie Turków, s. 133-136.
[2] Tamże.
[3] J. Łątka, Praojcowie Turków, s. 126 – 128.
[4] J. Łątka w swej książce, wskazuje w swoich rozważaniach na silne prawdopodobieństwo posiadania przez Karola Karskiego z innymi Polakami, którzy działali w Europie na rzecz idei powstańczych w Europie.
[5] Ali Suavi (1838-1878) – założyciel gazety Basiret. Przeciwnik rządów Abdülaziza. Zginął w wyniku rany w głowę, odniesionej podczas jednych z publicznych wystąpień młodoosmanów.
Faik Reszad (1851-1914) – jeden z działaczy i pierwszych pisarzy gazety Basiret. Bliski przyjaciel Karola Karskiego.
Namik Kemal (1840-1888) – główny poeta w XIX-wiecznym Imperium Osmańskim i czołowy propagator zachodnich idei nad Bosforem.
[6] Konserwatywne rządy sułtańskie w Porcie, spowodowały w XIX wieku poważny kryzys gospodarczo – politycznym który zagrażał rychłym upadkiem państwa.
[7] J. Łątka, Praojcowie Turków, s. 138 – 141.
[8] Narodziny nowoczesnej Turcji, przeł. Kazimierz Dorosz, Warszawa, 1972.
[9] Konstanty Borzęcki napisał tytuł Lec Turcs anciens et modernes, w której analizował etniczne pochodzenie Turków. Dzieło Borzęckiego po jego śmierci stało się ideologiczną inspiracją dla podstaw kemalizmu.
[10] Jest to potoczna nazwa dla konstytucji z 1876 roku, nazwana tak na cześć jednego z jej twórców – Midhata Paszy (1822-1883).
[11] Między innymi przez Ihsana Sungu (1883-1946).