Początki finansów islamskich mają swoje źródło w doktrynie religijnej, która mocno sprzeciwia się niesprawiedliwości społecznej, w tym spekulacji, porozumieniom producentów i koncentracji władzy (monopolizacji)[1]. Sektor finansów islamskich obejmuje różne aspekty, takie jak rynek obligacji sukuk, bankowość zgodna z zasadami islamskimi, ubezpieczenia takaful oraz rynek islamskich funduszy inwestycyjnych[2].

Różne definicje finansów islamskich można znaleźć w literaturze zachodniej. Niektóre z nich są wąskie i ograniczają finanse islamskie do bankowości bez odsetek, podczas gdy inne przedstawiają je jako operacje finansowe dokonywane przez wyznawców islamu. Niemniej jednak większość z tych definicji opiera się na założeniu, że islamskie instytucje finansowe działają zgodnie z zasadami prawa islamskiego – szariatu,czyli zbioru zasad i przepisów obowiązujących każdego muzułmanina[3], co stanowi ich fundamentalną cechę. Badacz Ibrahim Warde postrzega finanse islamskie jako sektor, w którym instytucje finansowe działają zgodnie z zasadami koranicznymi, zarówno w swoich działaniach, jak i celach[4].

W finansach i bankowości islamskiej główną zasadą jest zakaz riba, co oznacza, że nie wolno pobierać odsetek od kapitału, który jest zaangażowany. Kapitału zaangażowanego inaczej zainwestowanego; invested capital[5]. Lichwę uważa się za nieuczciwą praktykę, co może oznaczać pobieranie zbyt wysokich odsetek lub pobieranie jakichkolwiek. W kontekście ekonomicznym ten zakaz oznacza, że nie można pobierać odsetek od kredytów i depozytów. Taka zasada ma na celu zapobieganie narastaniu nierówności społecznych i niesprawiedliwemu rozdziałowi dóbr w społeczeństwie muzułmańskim[6].

Warto podkreślić, że ten zakaz jest również powiązany z praktykami handlowymi. Chociaż handel jest dozwolony, to nie zezwala się na wszelkie formy wymiany, które są niesprawiedliwe i nielojalne. Zakaz ten nazywa się riba al-Sunnah odnosi się do praktyk handlowych i występuje w dwóch różnych formach: riba al-nasia (opóźnienie w wymianie) oraz riba al-fadal (nadmiar w wymianie). Riba al-nasia dotyczy wymiany równych ilości identycznych towarów w przyszłości, podczas gdy riba al-fadal odnosi się do wymiany towarów o różnej jakości lub ilości. Ważne jest, aby towary, które są wymieniane, miały te same cechy jakościowe, a dostawa odbywała się niezwłocznie[7].

Kolejnym kluczowym aspektem w bankowości islamskiej jest wymóg unikania gharar[8], co tłumaczone dosłownie oznacza niepewność, szansę lub ryzyko[9]. W ramach codziennego życia muzułmanów zawieranie kontraktów jest istotnym elementem, a choć nie ma ograniczeń co do ilości zawieranych umów, to zawsze kładzie się nacisk na uczciwość w relacjach między firmami i osobami fizycznymi. W kontekście bankowości islamskiej, nieakceptowalne jest zawieranie umów, gdy strony nie rozumieją dokładnie warunków lub gdy brakuje pełnej informacji o tych warunkach. Współcześnie termin gharar jest często używany w odniesieniu do spekulacyjnych transakcji, a istnieje kilka różnych rodzajów gharar[10].

Gharar jest wynikiem nadmiernego skomplikowania procesu zawierania transakcji. Często zdarza się to w przypadku, gdy tworzone są transakcje, które łączą różne rodzaje umów. Innym przykładem gharar jest sytuacja, w której jedna ze stron kontraktu nie jest w stanie uregulować swojego zobowiązania, na przykład nie jest w stanie dokładnie określić sposobu rozliczenia za przedmiot transakcji. Gharar może także wynikać z braku dostatecznych informacji na temat charakterystyki umowy lub towaru, na przykład brak precyzyjnych informacji na temat cech towaru.

Należy jednak zaznaczyć, że w ramach prawa islamskiego nie każdy rodzaj niepewności jest zakazany. Koncepcja gharar jest podzielona na dwie kategorie[11]:

1. Kontrakty o większej niepewności – w takim przypadku mówimy o praktykach niedopuszczalnych, takich jak umowy losowe, które są uznawane za nieakceptowalne.
2. Kontrakty o mniejszej niepewności – w tym przypadku mamy do czynienia z praktykami akceptowalnymi, na przykład, gdy dokładność danych na temat towaru nie jest wymagana do jednej uncji.

W bankowości islamskiej nie ma miejsca na udzielanie oprocentowanych kredytów, dlatego system ten opiera się na podziale zysków i strat między stronami transakcji. Dwa główne mechanizmy finansowania oparte na tej zasadzie to mudaraba i musharaka[12].

Mudaraba to rodzaj spółki (umowny związek dwu lub więcej osób założony dla osiągnięcia wspólnego celu, zwykle gospodarczego[13]), składający się z podmiotu finansującego (rabb-ul-maal) oraz zarządzającego (mudarib). Rolą zarządzającego jest dostarczenie wiedzy i umiejętności do danego przedsięwzięcia. Podział zysków jest ustalany na początku umowy, a w przypadku strat, podmiot finansujący ponosi je w całości, o ile zarządzający nie naruszył warunków umowy. Istnieją dwie główne odmiany finansowania mudaraba: nieuwarunkowana, gdzie przedsiębiorca ma większą swobodę w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych oraz uwarunkowana, która narzuca pewne restrykcje na przedsiębiorcę. Mudaraba często jest wykorzystywana do finansowania krótkoterminowych działań komercyjnych[14].

Drugim modelem opartym na zasadzie podziału zysków i strat jest musharaka. To rodzaj spółki, w której co najmniej dwie strony wniosą kapitał i wiedzę. Zyski z inwestycji są dzielone na podstawie umowy, a w przypadku strat, są one rozłożone proporcjonalnie do kapitału wniesionego do spółki. W praktyce wyróżnia się dwie główne odmiany musharaka: klasyczną, gdzie udziały partnerów pozostają stałe w trakcie funkcjonowania spółki oraz taką, gdzie bank dokonuje transferu udziałów na rzecz udziałowców danej spółki.[15]

            W niniejszym tekście omawiany został kluczowy instrument oferowany przez banki islamskie oparty na długu, który nosi nazwę murabaha. Jest to forma sprzedaży z narzutem, w której sprzedawca sprzedaje towar po cenie bazowej, powiększonej o marżę. Wysokość narzutu jest ustalana jako procent wartości towaru lub w postaci konkretnej kwoty. Podobnie jak w przypadku innych instrumentów finansowania, transakcje oparte na murabaha muszą być zgodne z zasadami koranicznymi. Poza murabaha istnieją także inne instrumenty finansowania oparte na zasadzie długu, takie jak ijara, salam i istisna[16].

Najważniejszą informacją jaką należy zapamiętać na koniec jest, iż bankowość islamska oraz jej prawa są ukierunkowane na dobro społeczne nie na chęć zysku. Zasady te wynikają z struktur kulturowej na którą bardzo duży wpływ miała i nadal ma islam. Religia ta wchodzi w życie każdego człowieka i definiuje jego postrzeganie na świat oraz innych ludzi. Zasady jakie narzuca święta księga (Koran) spowodowały wytworzenie się różnych struktur prawno-finansowych, które w żaden sposób nie przypominają naszych rozwiązań. Lecz niestety nie jestem w stanie stwierdzić czy dane rozwiązana są lepsze czy gorsze, ale z przyjemnością wysłucham Waszych opinii w komentarzach, jakie rozwiązania widzielibyście w naszym kraju.

[1] M. Kasiak, Bankowość muzułmańska – podłoże ideologiczne oraz religijne, „Acta Erasmiana” 2016, t. XI, s. 38.  

[2] Islamic Financial Services Board, Islamic Services Industry Stability Report 2020, s. 12.  

[3] Muzułmańskie prawo, [w:] Encyklopedia PWN [online] (dostęp: 10.11.2023).

[4] I. Warde, Islamic Finance in the Global Economy, Edinburgh University Press, Edinburgh 2000, s. 5–6.  

[5] https://econopedia.pl/fp/asf/kapital-zainwestowany-zaangazowany-definicja-przyklad/ (dostęp: 10.11.2023)

[6] M. Kasiak, Bankowość muzułmańska – podłoże ideologiczne oraz religijne, „Acta Erasmiana” 2016, t. XI, s. 38.  

[7] Kasiak, Bankowość muzułmańska – podłoże ideologiczne oraz religijne, „Acta Erasmiana” 2016, t. XI, s. 40.  

[8] M. A. El-Gamal, An Economic Explication of the Prohibition of Ghara in Classical Islamic Juris­prudence, “Islamic Economic Studies” 2001, vol. 8, no 2, s. 29–36.  

[9] "Glossary of Financial Terms". Institute of Islamic Banking and Insurance. Archived from the original on 10 September 2016. Retrieved 29 August 2016.

[10] A. W. Dusuki, Islamic Financial System. Principles, Operations, International Shari’ah Research Academy of Islamic Finance, Kuala Lampur 2011, s. 6.  

[11] F. di Mauro, Islamic Finance in Europe, “ECB, Ocasional Paper Series” 2013, no 146, s. 14–15.  

[12] M. Al-Kaber, Techniki finansowe banków islamskich, „Optimum. Studia Ekonomiczne” 2013, nr 3 (63), s. 181–182.  

[13] https://sjp.pwn.pl/slowniki/sp%C3%B3%C5%82a.html (dostęp: 11.11.2023)

[14] J. R. Presley, Directory of Islamic Financial Institutions, Routledge, London 2012, s. 70–71.  

[15] I. Sobol, Rozwój bankowości islamskiej. Uwarunkowania, problemy, perspektywy, Wydawnic­two Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2019, s. 9.  

[16] K. Górak-Sosnowska, P. Masiukiewicz, Bankowość muzułmańska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2013, s. 132–134.