Wydarzenia II wojny światowej odcisnęły swoje piętno również na Turcji. Trudna sytuacja gospodarcza po wojnie rodziła niezadowolenie społeczne i napięcia polityczne skierowane przeciwko rządzącej elicie[1]. Pokonanie reżimów autorytarnych oraz – coraz bardziej popularna – wizja pluralizmu politycznego sprzyjały tworzeniu się systemów wielopartyjnych na świecie. Wszechobecna fala procesów demokratycznych w Europie zawitała także do Ankary. Wcześniej wprowadzony sekularyzm stał się fundamentem do utworzenia systemu demokratycznego, a co za tym idzie systemu wielopartyjnego, który został wprowadzony 19 maja 1945 roku. To posunięcie było przemyślaną decyzją premiera İnönü, gdyż było to kluczowe dla zapewnienia Turcji w tamtym okresie bezpieczeństwa oraz utrzymania się w strefie wpływów. Chodziło przede wszystkim o poparcie ze strony Stanów Zjednoczonych, które zapewniały szerokie wsparcie i bezpieczeństwo swoim sojusznikom. System wielopartyjny był ściśle nadzorowany przez władze. W jego ramach zabroniono szerzenia treści lewicowych, skrajnie prawicowych oraz łączenia polityki z religią. Początkowo w skład parlamentu miały wchodzić partie centroprawicowe, a pierwszą z nich stała się Partia Demokratyczna (Demokrat Parti – DP). Utworzenie Demokrat Parti było reakcją na nieudaną reformę rolną İnönü w 1946 roku. Polegała ona na nadaniu ziemi rolnikom z małymi gospodarstwami (çiftçiyi topraklandırma kanunu). Jej zadaniem było odnowienie koalicji społecznej, która stanowiła podstawę władzy reżimu. Ustawa spotkała się z krytyką innych członków CHP, którzy w trakcie głosowania nad ustawą wstrzymali się od głosu (było ich 104). Wewnętrzna opozycja wykorzystała to przeforsowanie ustawy do potępienia rządu i jego autokratycznych praktyk przywódców reżimu[2]. DP początkowo uzyskała szerokie poparcie i wsparcie od różnych grup. Wśród nich były kręgi biznesowe, liberalni intelektualiści, a nawet niektórzy wysocy rangą oficerowie sił zbrojnych, którzy pragnęli demokracji. Partia ta była reprezentowana przez byłych członków CHP, jej założycielami byli: Celâl Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü oraz Refik Koraltan. DP broniła prywatnej przedsiębiorczości, wolności społecznych i politycznych oraz stroniła od komunizm. İsmet İnönü obawiając się utraty władzy, spowodowanej kryzysem gospodarczym po wojnie zdecydował się na wprowadzenie szeregu zmian liberalizujących oblicze Republiki. Zalicza się do nich przede wszystkim odejście od jednego z filarów partii – etatyzmu. Za sprawą amerykańskich doradców İnönü przyznał priorytety prywatnym przedsiębiorcom, a industrializacja państwa została ograniczona. Istotną zmianą okazało się również złagodzenie ograniczeń religijnych,których konsekwencje rzutowały na ówczesną turecką scenę polityczną. Od tego momentu wzrosła rola religii w polityce i z biegiem lat miała się ona umacniać. Obietnice składane przez DP były szczególnie atrakcyjne dla niezadowolonych chłopów, którzy stanowili 70 procent społeczeństwa tureckiego w tamtym czasie. Zwolennicy DP widzieli w niej polityczną alternatywę dla autorytaryzmu CHP[3]. Kluczowym wydarzeniem dla CHP okazały się być wybory z 1946 roku, kiedy to opozycyjna partia zdobyła 62 miejsca w 465-osobowym parlamencie. Był to sygnał dla İnönü, że DP może w przyszłości doprowadzić do odbicia władzy z rąk CHP, a ówczesny premier Recep Peker wysunął nawet propozycję powrotu do systemu jednopartyjnego. Jego opinia spotkała się z krytyką ze strony prezydenta İnönü, który obawiał się przeniesienia działalności politycznej poza ramy parlamentu i ewentualnej destabilizacji państwa. Ta obawa doprowadziła do zmian w szeregach rządu, Peker został odwołany ze swojego stanowiska i zastąpiony przez bardziej umiarkowanego w poglądach Hasana Saka.
Przełomowym momentem w historii CHP były wybory w 1950 roku, które zmieniły dotychczasowy ład w tureckiej polityce. Odbyły się one na podstawie specjalnej ustawy, która weszła w życie 16 lutego 1950 roku. Ustawa ta regulowała określone kwestie, takie jak: tajne głosowanie, jawny system liczenia głosów oraz ustanowienie Najwyższej Rady Wyborczej. W tamtym okresie poparcie dla DP wzrastało, ich celem było zmobilizowanie całego społeczeństwa do wzięcia udziału w wyborach, m.in. produkowali oni plakaty przedstawiające dłoń z napisem „Dość! Ludzie mają prawo decydować”. Ich kampania okazała się na tyle skuteczna, że udało im się wygrać wybory z czerwca 1950 roku. DP uzyskała 53 procent głosów, podczas gdy CHP uzyskała tylko 14 procent miejsc w parlamencie, mimo że otrzymała 39 procent głosów. Nowym prezydentem został Celâl Bayar, a premierem Adnan Menderes. DP zawdzięczała swoje zwycięstwo mobilizacji społeczeństwa (80 procentowa frekwencja wyborcza) oraz obietnicom zliberalizowania gospodarki i polityki.Wybory z 1950 roku okazały się być ważną lekcją dla CHP. Porażka w wyborach zadecydowała o tzw. odmłodzeniu szeregów partii. Podczas kongresu partii w czerwcu 1950 roku mianowano nowego sekretarza generalnego , którym został Kasım Gülek. Jego zwycięstwo było o tyle istotne, że nie był on kandydatem z ramienia İsmeta İnönü na to stanowisko. Gülek był świetnie wykształconym politykiem, swoją edukację otrzymał na zachodzie, kształcił się między innymi we Francji i Stanach Zjednoczonych, gdzie uzyskał doktorat z ekonomii na Uniwersytecie Columbia. Cenił go sam Atatürk, to właśnie dzięki niemu powrócił do ojczyzny i zaangażował się w działalność polityczną. Jak sekretarz generalny odbył szereg podróży w celu mobilizacji w strukturach CHP. Dzięki swoim podróżom oraz pełnemu zaangażowaniu sprawie, zaskarbił sobie szacunek oraz wsparcie w organizacji partyjnej.
Koniec części II
[1] „Historia Bliskiego i Dalekiego Wschodu w XX wieku”, Jerzy Zdanowski, Ossolineum, str. 157.
[2] „A non-consensual transformation of the political arena: The authorisation of a multi-party system and the introduction of alternance of power in Turkey (1945-1950)”, Benjamin Gourisse, „Revue française de science politique (English Edition)”, Vol. 65, No. 3 (2015), str. 54.
[3] Zdanowski 2010, str. 158.
