W związku z wyborem nowego przewodniczącego w najstarszej tureckiej partii politycznej, która w dalszym ciągu nieprzerwanie działa i została założona przez samego Mustafę Kemala, chcielibyśmy przedstawić Państwu nieco bliżej niezwykle ciekawą historię jej powstania.
Przenieśmy się najpierw do czasów wojny o niepodległość, a dokładniej do 6 grudnia 1922 roku (czyli jeszcze przed proklamowaniem republiki), kiedy to po raz pierwszy naczelny wódz Mustafa Kemal podzielił się ze światem chęcią powołania partii politycznej. Tego dnia Kemal wypowiedział legendarne słowa:
„...Aby być godnym zaufania okazanego mi przez wszystkie klasy ludzi narodu, nawet z najdalszych zakątków świata islamskiego, z czego będę wiecznie dumny, zamierzam założyć partię polityczną opartą na zasadzie populizmu i nazwać ją Partią Ludową, w celu poświęcenia mojego życia dla dobra ojczyzny do końca, jako najbardziej pokorny członek narodu”[1].
Jego decyzja była głównie uzasadniona obawą przed upadkiem państwa (miał już plan proklamowania republiki) oraz zniwelowaniem zacofania. Kolejnym czynnikiem było pragnienie stworzenia nowoczesnego i aktywnie biorącego udział w polityce społeczeństwa. Wierzył, że aby spełnić określone kryteria potrzebne jest stworzenie partii, która inspirować będzie społeczeństwo tureckie i będzie czerpać siłę do działania właśnie od swojego narodu.
9 września 1923 roku prezydent nowo powstałej Republiki Turcji kieruje rozkaz do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych o ogłoszeniu utworzenia Republikańskiej Partii Ludowej (Cumhuriyet Halk Partisi). Turcja w tamtym momencie stała się republiką z systemem praktycznie jednopartyjnym. Pierwsza partia polityczna wykształciła się ze Stowarzyszenia Obrony Praw w Anatolii i Rumelii. Stowarzyszenie to powstało w 1919 roku podczas Kongresu w Sivas, zostało ono powołane w celu kierowania walką narodową podczas wojny o niepodległość. Głosiło również ideę równości i reprezentacji wszystkich klas społecznych. Ważną datą jest 8 kwietnia 1923 roku, tego dnia Mustafa Kemal opublikował manifest wyborczy, który zyskał nazwę 9 zasad. Wspomniany biuletyn stał się w późniejszym czasie projektem programu partii. Następnym krokiem było stworzenie konstytucji dla nowej partii, odpowiedzialny był za to nikt inny jak Mustafa Kemal wraz z parlamentarzystami, którzy byli entuzjastami owej idei. Konstytucja ta zawierała między innymi idee republikanizmu, populizmu, nacjonalizmu, państwa prawa, a także reformy oraz suwerenności narodowej.
Po obaleniu sułtanatu i proklamowaniu republiki Mustafa Kemal wypowiedział kluczowe słowa odnośnie klas społecznych w Turcji. Uważał, iż tureckie klasy społeczne wzajemnie się uzupełniają i inspirują, dlatego też partia ma stać na straży praw, rozwoju i dobrobytu wszystkich klas. To oświadczenie było niejako zapowiedzią roli partii w nowo powstałej republice, która będzie dążyła do stworzenia pewnego siebie społeczeństwa. Klasa bowiem nie będzie stanowić elementu ograniczającego, dzięki czemu pojawi się perspektywa przechodzenia z klasy do klasy. Mustafa Kemal zawierzył tworzenie partii obywatelom, warstwie inteligencji, a w największym stopniu wojskowym, licząc na ich podobne zaangażowanie, jak podczas wojny o niepodległość.
Za sprawą działalności Stowarzyszenia Obrony Praw w Anatolii i Rumelii nowo utworzona Republikańska Partia Ludowa (CHP) posiadała już własne komitety w całym kraju, które zmieniły swoje nazwy z nazw stowarzyszeń na nazwę partii. Partia zawdzięczała swój fenomen przede wszystkim swojemu założycielowi, niezwykle charyzmatycznemu zwycięzcy wojny o niepodległość. Posługuje się przede wszystkim hasłem: „spójnego społeczeństwa bez klas i przywilejów”, dzięki któremu pragnie reprezentować wszystkie warstwy społeczne. Co ciekawe, przeprowadzony w 1927 roku spis powszechny wykazał, iż wśród grup zawodowych 7 procent stanowią handlowcy, osoby zajmujące się przemysłem, usługami oraz wolnym handlem, a ponad 90 procent społeczeństwa stanowią rolnicy i osoby bezrobotne. Wspomniani rolnicy również zasili szeregi partii, jednak ich reprezentacja była nieliczna. Z uwagi na fakt, że partia miała pełnić funkcję narodową, czynnik równowagi między klasami był jej głównym priorytetem.
Republikańska Partia Ludowa wraz z Kemalem na czele dokonała zmian, które kompletnie przewartościowały dotychczasowe tradycje oraz charakter całego społeczeństwa. Do głównych zmian zaliczamy przede wszystkim: zniesienie sułtanatu, kalifatu, prawa szariatu czy zmiany w kodeksie cywilnym oraz przyjęcie alfabetu łacińskiego. Zmieniono również wygląd obywateli młodej republiki poprzez zastąpienie tradycyjnego fezu kapeluszem, który noszono w krajach zachodnich. Istotna była również reforma przeprowadzona przez Ministerstwo Edukacji Narodowej pod bacznym okiem tak zwanego architekta reformy uniwersyteckiej Reşita Galipa, który uważał, że niezbędna jest szybka i gruntowna reforma systemu edukacji wraz ze stworzeniem nowego prawa do istniejących już praw konwencjonalnych. Na jej podstawie zaczęto tworzyć domy wspólnotowe, Tureckie Towarzystwo Historyczne, Stowarzyszenie Języka Tureckiego, Organizację Nauczycieli Wiejskich oraz Instytuty Wiejskie. Największym pragnieniem CHP było osiągnięcie zachodniego poziomu państwowości i stanie się ważnym graczem na arenie międzynarodowej. W latach trzydziestych XX wieku tworzono nawet banery mówiące: „W jednym roku zmieściliśmy stulecie”.
Ideologicznie partia oparta jest na sześciu filarach do których zaliczamy: republikanizm, nacjonalizm, populizm, laicyzm, etatyzm oraz reformizm. Ideologię polityczną partii niedługo później zacznie się nazywać kemalizmem, który reprezentuje turecki nacjonalizm. W 1938 roku z okazji obchodów piętnastolecia powstania partii wydano „Księgę 15. rocznicy”, w której między innymi zdefiniowano pojęcie nowonarodzonego nacjonalizmu tureckiego. Ten program polityczny został stworzony dla całego narodu w imię współpracy wszystkich obywateli Turcji, którzy wspólną pracą przyczynią się do rozwoju ojczyzny. Flaga partii odnosi się do dokładnie tych filarów, reprezentują je białe strzały na czerwonym tle, a zaczęto jej używać w 1933 roku.
Według kemalizmu naród turecki jest wielką, zaszczytną częścią wielkiej rodziny ludzkości. Bycie Turkiem polega na osobistym poczuciu tureckości cechującym się znajomością języka tureckiego, czy też kultywowaniem tradycji tureckich. Jeśli wyznaje się powyższe zasady to pochodzenie i religia nie mają najmniejszego znaczenia.
Istnieje również pogląd, iż naród turecki kocha całą ludzkość oraz nie nosi w sobie wrogości ani nie głosi wrogości wobec innych narodów, dopóki nie koliduje to z jego interesami narodowymi. „Kemalizm” stał się oficjalny wraz z przyjęciem Programu Partii CHP podczas Czwartej Wielkiej Konwencji w maju 1935 roku.
Dla Kemalistów ważny był etatyzm, czyli ich nowo przybrana strategia po upadku liberalizmu gospodarczego. Na jego podstawie centralną rolę w gospodarce miało odgrywać państwo oraz miały zostać odwrócone niekorzystne skutki kryzysu gospodarczego, który głównie dotykał kapitalistycznego Zachodu. CHP w swojej publikacji przedstawia etatyzm jako ustanowienie i budowę własnymi rękami państwa oraz regulację wraz z kontrolą prac pozostawionych sektorowi prywatnemu. Podkreślano również słuszność wyboru etatyzmu z uwagi na zapewnienie stabilnej przyszłości Turcji, która od wieków była eksploatowana przez inne państwa. Obrana polityka miała uchronić Turcję przed potencjalnymi stratami, do których można chociażby zaliczyć sprzedaż krajowych surowców po okazyjnej cenie oraz zakup zagranicznych produktów po zawyżonej cenie. Zaczęto w tamtym czasie zakładać fabryki, które finansowane były głównie przez nakładanie dodatkowych ceł oraz ograniczenie i uregulowanie ilości importowanych towarów.
Obalenie kalifatu wiązało się z wprowadzeniem laicyzmu oraz sekularyzacji kraju. Księga 15. rocznicy ogłasza, iż republika jest mechanizmem państwowym inspirowanym samym życiem oraz jego pozytywnymi potrzebami i wymaganiami, a nie religiami i wersetami religijnymi. Od tego momentu religia nie ma wpływu na funkcjonowanie państwa oraz jego obywateli. Zniesione zostały sądy religijne, których miejsce zastąpiły kodeks cywilny oraz szkoły religijne w celu ujednolicenia systemu edukacji. Dzięki laicyzacji została zapewniona wolność sumienia, który jest jednym z ważniejszych praw publicznych. Doszło do odseparowania wiary jednostek od funkcjonowania państwa wraz z wspólnotą. Poruszona została również kwestia ateizmu, który według Księgi nie może zostać uznany zarówno za wadę jak i cnotę w zakresie obowiązków narodowych i społecznych. Od tej pory wiara stała się intymną sferą każdego obywatela, gdzie nikt nie może narzucać ani ingerować w religijne życie drugiego obywatela.
Zasada republikanizmu świadczy o tym, że Republika Turcji opiera się na jedności zasad i ideałów. Źródłem władzy jest prawo stanowiące równość i integralność wszystkich obywateli. Obywatelstwo stanowi wspólny element wraz z przestrzenią praw dla wszystkich. CHP rozumie populizm jako przypisanie obywatelom legitymizacji politycznej, idącej wraz z ograniczeniem gospodarczym i politycznym. Oznacza to reprezentowanie interesu obywateli oraz znajdowanie różnego rodzaju rozwiązań. Z kolei reformizm zapewnić ma podążanie z duchem czasu, innowacyjność i podejmowanie decyzji związanych z przyszłym interesem państwa. W oparciu na swojej interpretacji CHP realizuje reformizm wraz z narodem, czerpiąc od narodu władzę i autorytet, równocześnie respektując zasady demokratycznego państwa prawa i pokojowych metod.
Ważne jest tutaj podkreślenie, iż idee wdrażane przez partię wraz z procesem modernizacji widoczne były przede wszystkim w miastach, natomiast obszary wiejskie niejako nie doświadczały przemian zainicjowanych przez CHP. To zjawisko doprowadziło republikę do podziału na „dwie Turcje”, które znacznie się od siebie różniły, przy czym duże miasta się rozwijały, kluczową rolę odgrywała tam świeckość i nowoczesność, a tak zwane peryferie pozostawały tradycyjne oraz religijne. Ograniczenie wpływu religii na funkcjonowanie państwa doprowadziło do powstania nieformalnej opozycji religijnej, która rozwijała swój własny system edukacji. Ich działanie cieszyło się dużą popularnością przede wszystkim ze strony zmarginalizowanej większości społeczeństwa, która poniekąd została wykluczona z odgórnej transformacji.
Rok 1938 przyniósł CHP wiele zmian, między innymi 10 listopada 1938 zmarł Mustafa Kemal. Przewodnictwo partii przejął po nim İsmet İnönü, czyli ówczesny premier Turcji. İnönü był zasłużonym dowódcą z czasów wojny o niepodległość. Powstrzymał on postępy sił greckich w Anatolii w styczniu i kwietniu 1921 roku, w bitwach pod İnönü, dzięki którym otrzymał później swoje nazwisko. Był drugą najważniejszą osobą w państwie tuż po Mustafie, to on implementował idee prezydenta w rządzeniu państwem. Okres w jakim przejął władzę zwiastował nadejście drugiej wojny światowej przez co zagrożone było bezpieczeństwo państwa. Wraz z wybuchem wojny İnönü potępił okupację niemiecką Czechosłowacji oraz włoski ekspansjonizm (obawiając się bliskości zagrożenia, choćby na wyspach Dodekanezu, które należały wówczas do Włoch) poczucie zagrożenia doprowadziło do podpisania w 1939 roku wzajemnego porozumienia z Wielką Brytanią i Francją. Równocześnie nowy premier dbał o dobre stosunki ze Związkiem Radzieckim, który poinformował zaraz po podpisaniu porozumienia z Londynem, że pakt nie zagraża działaniom Józefa Stalina. Turcja podczas II wojny światowej będzie zachowywać neutralność. To podejście wynikać będzie ze świadomości İnönü, który doskonale zdawał sobie sprawę, że Turcja nie jest gotowa na czynny udział w konflikcie. Kolejnym czynnikiem, który wpłynął na neutralność Turcji była obawa przed potencjalną okupacją niemiecką bądź „wyzwoleniem” z rąk Związku Radzieckiego.
Koniec cz. I.
Bibliografia:
[1] Fragment przemówienia Mustafy Kemala z 6 grudnia 1922 roku dostępnego na oficjalnej stronie CHP https://chp.org.tr/chp-tarihi.
