Przeprowadzenie, 16 kwietnia 2017 roku, referendum dotyczącego nowelizacji części przepisów dotychczasowej konstytucji, doprowadziło do znaczącego umocnienia stanowiska prezydenta Republiki Turcji. Deklaracja uchwalenia nowej konstytucji była jednym z postulatów rządzącej, nieprzerwanie od początku XXI wieku (samodzielnie lub z pomocą pomniejszych koalicjantów) Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP), na której czele stoi obecny prezydent, a wcześniej premier Turcji, Recep Tayyip Erdoğan. Choć nie udało się zrealizować pierwotnego celu – wprowadzenia fundamentalnie nowej konstytucji – zmiana przepisów uważana jest za częściowy sukces umożliwiający dalszą przebudowę tureckiego systemu politycznego. Zmiana ta nie byłaby jednak możliwa bez zaistnienia pewnych procesów i wydarzeń, które niewątpliwie stworzyły warunki dla powyższego.
Republika Turcji powstała w 1923 roku, u swych fundamentalnych zasad radykalnie zerwała ze swoim poprzednikiem – Imperium Osmańskim. Wielonarodowe muzułmańskie państwo o imperialnych ambicjach, zostało zastąpione mniejszym, skupionym na własnych problemach wewnętrznych, świeckim państwem narodowym. Islam zastąpiony został kultem jednostki – ojca założyciela republiki – Kemala Atatürka. Po „opadnięciu żelaznej kurtyny” Turcja odnajdywała się jako państwo, które w wymiarze zagranicznym zorientowane jest zachodnio, udowodniła to m.in. dołączając w roku 1952 do NATO (co ciekawe Turcja zrobiła to wraz z Grecją, z którą 30 lat wcześniej toczyła zwycięską wojnę, która stała się mitem założycielskim Republiki) W wymiarze wewnętrznym Republika Turcji była jednak państwem, któremu daleko było do standardów zachodnich. Zakorzeniona idea narodowego państwa świeckiego doprowadzała do masowej dyskryminacji tureckich muzułmanów, którzy niedostatecznie (intencjonalnie lub nie) dostosowywali się do kemalistowskiego wzoru.
Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku do problemów wewnętrznych Turcji dołączyła zorganizowana rebelia mniejszości kurdyjskiej na wschodnim obszarze Anatolii. Założona w 1978 roku przez Abdullaha Öcalana Partia Pracujących Kurdystanu (PKK) zaczęła stopniowo destabilizować sytuację polityczną i społeczną w kraju przeprowadzając akty terroryzmu wymierzone w przedstawicielstwa rządu centralnego. Z początkiem ostatniej dekady XX wieku PKK udało się nawet ustanowić – choć epizodyczne – autonomiczne, niezależne od Ankary obszary administracyjne.
Warto w tym momencie wprowadzić kwestię roli wojska w tureckim systemie politycznym. Wraz z powstaniem Republiki w 1923 roku, naturalnie organem państwowym odpowiedzialnym za utrzymanie jej fundamentalnych wartości stały się Tureckie Siły Zbrojne (TSK), interweniując za każdym razem, kiedy uznały że kemalistowskie idee są zagrożone. Na tej podstawie w roku 1960 odsunęły od władzy demokratycznie (!) wybranego premiera Adnana Menderesa, a następnie skazały go na śmierć. W 1971 roku w odpowiedzi na pogarszające się nastroje społeczne i wewnętrzną destabilizację armia wystosowała ultimatum wobec ówczesnego premiera, w następstwie czego ten ustąpił ze stanowiska. W roku 1980 armia przeprowadziła kolejny pucz wojskowy, skutkujący zainstalowaniem rządów wojskowych, a także uchwalenia – obowiązującej do dnia dzisiejszego (w jej podstawowych, ideologicznych założeniach) – konstytucji w 1982 roku.
W latach 90. Turcja prezentowała się jako kraj silnie niestabilny i niespełniający zachodnich standardów demokracji, co przekładało się na niskie zainteresowanie zagraniczne i prestiż. Tureckie społeczeństwo zmęczone polityczną niestabilnością, objawiającą się w cyklicznych już przewrotach wojskowych (w tym ten z roku 1997, kiedy to drogą ultimatum TSZ odsunęły od władzy Necmettina Erbakana, założyciela Partii Dobrobytu z której wywodzi się obecny prezydent Turcji) w połączeniu z kryzysem finansowym i gospodarczym stanowiło podatne podłoże, gotowe do przyjęcia partii chcącej wprowadzić świeżość do tureckiej polityki.
Okres rządów Partii Sprawiedliwości i Rozwoju rozpoczął się po zdobyciu, przez utworzoną zaledwie rok wcześniej partię, większości w Wielkim Zgromadzeniu Narodowym Turcji (unikameralny parlament) podczas wyborów w 2002 roku. Wynik (34,43% co przełożyło się na 365 w 600 miejscowej izbie z uwagi na wysoki próg wyborczy i rozłożenie się głosów na wiele partii)[1] pozwolił AKP utworzyć samodzielny rząd, a co za tym idzie przeprowadzać zapowiadane przez siebie reformy. Partia obecnego prezydenta Turcji jawiła się ówcześnie jako ugrupowanie o kierunku pro-europejskim i demokratycznym, chcące zmodernizować i ożywić turecką gospodarkę.
Po zdobyciu władzy partia Recepa Tayyipa Erdoğana dosyć szybko zaczęła wprowadzać zmiany natury legislacyjnej czy gospodarczej, mające zbliżyć Turcję gospodarczo i społecznie do państw zachodnich – docelowo Unii Europejskiej. W 2005 roku rozpoczęły się oficjalne negocjacje mające na celu dołączanie Turcji do UE. Przeprowadziła reformy do których możemy zaliczyć m.in. wprowadzenie nowego kodeksu karnego, nowelizację części zapisów konstytucji (utworzonej po wojskowym zamachu stanu w 1980 roku), zwiększenie standardów ochrony praw człowieka i kobiet czy zwiększenie dostępu do opieki zdrowotnej. Ogólnie rzecz biorąc miał miejsce szereg zmian, które znacząco poprawiły poziom życia tureckiego społeczeństwa i zapewniły AKP „betonowy” mandat społeczny utrzymujący się przez kilkanaście kolejnych lat i zapewniający sukcesy w kolejnych wyborach. W wyniku nowelizacji konstytucji z 2010 roku (zatwierdzonej w referendum przez 57,88% głosujących)[2] AKP udało się znacznie ograniczyć rolę wojska w tureckiej polityce i sprowadzić je pod nadzór cywilny. Zwiększył się również poziom wykształcenia społeczeństwa, dostępu do edukacji. Postępująca demokratyzacja społeczeństwa, stabilizacja, wzrost urbanizacji i poprawa warunków życia tureckiego społeczeństwa znacznie poprawiła wizerunek Turcji również na arenie międzynarodowej i w oczach jej zachodnich partnerów.
Charakteryzująca się sukcesami i wzrostem znaczenia i prestiżu Turcji na arenie międzynarodowej, dekada rządów AKP znacząco legitymizowała dominację AKP na tureckiej arenie politycznej. Takie uwarunkowania sceny politycznej i społeczne poparcie pozwoliły budować Erdoğanowi wierny mu elektorat, co w późniejszych latach umożliwiło wprowadzenie kolejnych zmian (nie do końca mających demokratyczny charakter) z akceptacją większości (zazwyczaj od 50% do 55%) społeczeństwa.
[1] https://www.bbc.co.uk/turkish/specials/1419_turk_elections/page2.shtml [dostęp: 10.08.2024]
[2] https://www.ysk.gov.tr/doc/dosyalar/docs/2010Referandum/KesinSonuc/Sonuc.pdf [dostęp: 17.08.2024]
