Wprowadzenie do sytuacji na tureckim rynku medialnym

Niski poziom wolności mediów i związane z tym uzależnienie ich od władzy, możemy zaobserwować w kilku regularnych raportach i artykułach publikowanych przez renomowane instytucje międzynarodowe, takie jak: Freedom House (Freedom in the World[1], Freedom on the Net[2], Election Watch for the Digital Age: Election Vulnerability Index[3]), Reporterzy Bez Granic (Press Freedom Report[4]), czy Economic Intelligence Unit (Democracy Index[5]). Problem ten poruszają również instytucje tureckie, a wśród nich: Stowarzyszenie Badań nad Wolnością (Özgürlük Araştırmaları Derneği[6]), Bianet[7], czy Stowarzyszenie Studiów nad Mediami i Prawem (MLSA – Medya ve Hukuk Çalışmaları Derneği[8]).

Organizacja pod nazwą Komitet Ochrony Dziennikarzy monitoruje natomiast przypadki zabójstw dziennikarzy. Według udostępnianych przez nich danych, w Turcji w latach 1992-2023 zginęło ich 31 (w latach rządów Partii Sprawiedliwości i Rozwoju – 2002-2023 – liczba ta wyniosła 11)[9]. Ostatni zanotowany przez nich przypadek miał miejsce w 2022 roku. Praca dziennikarza w Turcji jest trudna i czasami niebezpieczna, o czym świadczą różne incydenty, które mieliśmy okazję obserwować w dniu drugiej tury wyborów prezydenckich 28 maja 2023 roku (atak słowny i fizyczny na reportera, czy wykluczenie z obserwacji procesu liczenia głosów)[10]. Statystyki te obrazują sytuację i nastroje wobec dziennikarzy w Republice Turcji.

By zrozumieć dlaczego tureckie media sprzyjają rządzącej partii i prezydentowi Erdoğanowi, należy zwrócić uwagę na trzy podstawowe kwestie. Są to zagadnienia struktury własności tureckiego rynku medialnego, działalności Najwyższej Rady Radiofonii i Telewizji (RTÜK – Radyo ve Televizyon Üst Kurulu) oraz wprowadzenie przez turecki parlament w październiku 2022 roku tzw. prawa o przeciwdziałaniu dezinformacji.

W kwestii struktury własności tureckiego rynku medialnego, Andrzej Nowosad, Ümit Turanlı oraz Margreta Grigorova przywołując raport autorstwa Bianet i Reporterów Bez Granic wskazują, że „40 największych i najbardziej opiniotwórczych mediów znajduje się pod kontrolą sześciu firm działających w innych niż medialne sektorach gospodarki, takich jak: dystrybucja gazu, budownictwo, przemysł, handel i są one ściśle powiązane kontraktami ze Skarbem Państwa”[11]. Wspomniane konglomeraty to: Demirören Group, Doğuş, Ciner, Albayrak, Kalyon, Ihlas oraz Ethem Sancak. Gdy podmioty zarządzające największymi mediami w kraju pozostają w ścisłej zależności od kontraktów biznesowych ze Skarbem Państwa zachodzi uzasadniona obawa, że bezstronność owych mediów może być zagrożona. Badacze oceniają, że pod bezpośrednią lub pośrednią kontrolą rządu pozostaje ponad 95% mediów w kraju[12]. Kolejnym zagadnieniem są działania Najwyższej Rady Radiofonii i Telewizji (RTÜK). Nakłada ona wysokie kary finansowe za rzekome unikanie obowiązków podatkowych, przez co wymusza autocenzurę wśród pozostałych na rynku mediów[13]. Instytucja ta blokuje również dostęp do zagranicznych kanałów telewizyjnych takich jak Deutsche Welle, czy Voice of America[14]. Ostatnim aspektem, który wymaga omówienia jest uchwalenie w październiku 2022 r. przez turecki parlament tzw. prawa o przeciwdziałaniu dezinformacji, które w istocie ograniczyło wolność wypowiedzi Turków w Internecie. Nowe prawo zacieśniało pętlę kontroli nad stronami internetowymi i mediami społecznościowymi. Ponadto, wprowadzało ono niewyraźnie zdefiniowane przestępstwo rozpowszechniania fałszywych informacji, za które grozi kara pozbawienia wolności od roku do lat trzech[15]. Raport organizacji Freedom House – Election Watch for the Digital Age: Election Vulnerability Index – wskazuje, w jaki sposób kontrolowano sferę tureckiego Internetu. Najbardziej powszechnymi działaniami było: blokowanie stron internetowych, mediów społecznościowych i usuwanie treści, manipulowanie informacjami, aresztowania i oskarżenia oraz nękanie i zastraszanie użytkowników o nieprzychylnych dla władzy poglądach[16].

Poza wymienionymi wcześniej działaniami, tureccy dziennikarze, którzy informują społeczeństwo o faktach niewygodnych dla władzy, spotykają się z prześladowaniem oraz procesami wytaczanymi przeciw nim. Popularnymi oskarżeniami są obraza prezydenta, czy rzekoma działalność terrorystyczna[17].

Poziom demokracji w Turcji według Economic Intelligence Unit

Democracy Index, tworzony jest przez Economic Intelligence Unit powiązany z brytyjskim tygodnikiem „The Economist”. Eksperci skupieni wokół niego analizują państwa pod względem pięciu kryteriów: proces wyborczy i pluralizm, wolności obywatelskie, funkcjonowanie rządu, partycypacja polityczna i kultura polityczna[18] począwszy od 2006 roku. Raport podaje informacje na temat stanu demokracji w 165 państwach i 2 terytoriach zależnych[19]. Badanie w postaci wywiadów przeprowadzane jest na odpowiedniej próbie ekspertów z różnych krajów, których opinie składają się na dane, które następnie przekształcane są na materiał ilościowy w kształcie punktacji od 0 do 10. W ten sposób przyporządkowuje się państwa do odpowiedniego reżimu – demokracje pełne (8-10 pkt), demokracje wadliwe (6-7,9 pkt), systemy hybrydowe (4-5,9 pkt), reżimy autorytarne (poniżej 4 pkt)[20].

Wykres 1: Wartość Indeksu Demokracji dla Turcji wraz z wartościami poszczególnych zmiennych dotyczących procesu wyborczego i wolności obywatelskich (w tym wolności mediów) w latach 2006-2022.

Źródło: Economic Intelligence Unit,  Democracy Index 2006-2022, https://www.eiu.com/n/, (18.11.2023). Wartość Indeksu Demokracji: demokracja pełna (8-10 pkt), demokracja wadliwa (6-7,9 pkt), reżim hybrydowy (4-5,9 pkt), reżim autorytarny (poniżej 4 pkt).

Na podstawie najnowszego raportu Democracy Index 2022, Turcja zaklasyfikowana została do grona reżimów hybrydalnych, otrzymując ogólny wynik w postaci 4,35 pkt, co w rankingu Economic Intelligence Unit sytuuje ten kraj bardzo blisko progu reżimu autorytarnego. W pierwszym opublikowanym przez EIU raporcie w 2006 roku, Turcja uzyskała 5,70 pkt, co również klasyfikowało ją jako reżim hybrydalny, lecz zdecydowanie bliżej progu demokracji wadliwej. Począwszy od raportu dotyczącego roku 2012, pozycja państwa pod wodzą Recepa Tayyipa Erdoğana obniżała się, wyłączając lata 2014-2015 i 2021-2022, gdy rezultat punktowy wyniósł tę samą liczbę, oraz lat 2019-2020, gdy notowania tureckie poprawiły się[21]. Największy spadek zanotowano między 2013, a 2014 rokiem, prawdopodobnie w wyniku brutalnie stłumionych protestów w parku Gezi.

Medialna przewaga konkurencyjna w kampanii wyborczej 2023 roku

Kampania wyborcza poprzedzająca połączone wybory prezydenckie i parlamentarne w maju 2023 roku przedstawia wiele dowodów na zaistnienie przewagi po stronie rządowej. W jaki sposób więc Recep Tayyip Erdoğan wykorzystał media w celu zwyciężenia w wyborach 2023 roku?

W wyniku zawiązania relacji patronalno-klientelistycznych na linii rząd-koncerny medialne w czasie kampanii wyborczej mogliśmy zaobserwować stronniczy przekaz premiujący rządzącą Partię Sprawiedliwości i Rozwoju. Ilustracją tego stanu rzeczy jest czas antenowy poświęcony dwóm głównym kandydatom walczącym o urząd głowy państwa – R.T. Erdoğanowi oraz Kemalowi Kılıçdaroğlu. Dysproporcja jest tutaj nad wyraz widoczna; w czasie 1.04-1.05.2023r. urzędujący prezydent miał okazję gościć w telewizji publicznej TRT Haber przez 32 godziny, jego główny kontrkandydat natomiast, jedynie 32 minuty[22]. Kolejnym jaskrawym przykładem wykorzystanie wizerunku medialnego jest sytuacja, która miała miejsce w telewizji niedługo przed drugą turą wyborów prezydenckich, gdy prezenter wskazywał kandydatów ubiegających się o urząd. Sytuację możemy zauważyć na poniższej ilustracji. W miejscu, gdzie powinno być zdjęcie Kemala Kılıçdaroğlu widnieje podpis „inny kandydat”.

Ograniczenia w prowadzeniu kampanii w Internecie, o których mowa powyżej oraz blokowanie stron internetowych i mediów społecznościowych po trzęsieniu ziemi również znalazły się w repertuarze działań władzy. W okresie przedwyborczym władza usuwała treści internetowe, rozpowszechniała prorządową dezinformację i nakładała sankcje na użytkowników Internetu[23]. Po trzęsieniu ziemi w Turcji na początku lutego 2023 roku, rząd zainterweniował i zablokował „Twittera” na 8 godzin. Nie był to pierwszy przypadek blokowania lub zakłócenia działania stron internetowych czy social mediów[24].

W kontekście wpływu tureckiego rządu na wolność słowa w Internecie, warto ponownie zwrócić uwagę na badanie Freedom House w ramach projektu Election Watch for the Digital Age: Election Vulnerability Index. W większości kryteriów poddanych analizie władze tureckie podjęły działania zmierzające do kontrolowania pojawiających się materiałów w sieci. Najbardziej powszechnymi działaniami było wyciąganie konsekwencji za działalność obywateli online oraz usuwanie treści.

Wykres 2: Wartość wybranych wskaźników dotyczących swobody mediów dla tureckich połączonych wyborów parlamentarnych i prezydenckich z maja 2023 roku w ramach projektu Election Watch for the Digital Age: Election Vulnerability Index autorstwa organizacji Freedom House.

Źródło: Freedom House, Election Watch for the Digital Age: Election Vulnerability Index, https://freedomhouse.org/report/election-watch-digital-age (29.11.2023). Wskaźniki są punktowane w skali od 0 do 4, gdzie 0 oznacza najgorszą sytuację, a 4 najlepszą.

Trend umacniania wpływów rządu w środowisku medialnym zdaje się trwać. Jeszcze w dniu drugiej tury wyborów prezydenckich – 28 maja 2023 r. – RTÜK wszczęła postępowanie przeciwko sześciu kanałom telewizyjnym (HALK TV, TELE 1, KRT, TV4, Flash Haber i SZC TV) w sprawie złamania zakazu nadawania w dniu wyborów[25]. W okresie następującym po wyborach prześladowania dziennikarzy nie zakończyły się. W ciągu roku obowiązywania tzw. prawa o przeciwdziałaniu dezinformacji wystosowano 29 spraw sądowych wobec reporterów[26].

Podsumowanie

Wiele instytucji piszących na temat połączonych wyborów prezydenckich i parlamentarnych 2023 roku poważnie kwestionują uczciwość całego procesu wyborczego. Powyżej wykazano nieprawidłowości w sferze swobody prowadzenia kampanii wyborczej w sferze medialnej. Zidentyfikowano ogromną przewagę konkurencyjną rządzącej partii i prezydenta (tzw. incumbency advantage) oraz utrudnienia w dostępie do mediów dla polityków opozycji.

Prezydent Recep Tayyip Erdoğan zwyciężył w wyborach w dużej mierze dzięki sprawowaniu kontroli nad przekazem medialnym. Jak wskazano powyżej, w bezpośredniej lub pośredniej zależności od rządu znajduje się ponad 95% mediów tureckich, które powiązane są kontraktami biznesowymi ze Skarbem Państwa. Wymusza to w naturalny sposób prorządową narrację w przestrzeni medialnej w celu utrzymania korzystnych dla niektórych przedsiębiorców i władzy układu patronalno-klientelistycznego. Powiązania osobiste stanowią jedno z wielu narzędzi wpływu na media krajowe. Drugim segmentem oddziaływania są instytucje państwowe. Najwyższa Rada Radiofonii i Telewizji (RTÜK) pozostaje w pełni dyspozycyjna wobec władzy, sprzyjając jej m.in. poprzez nakładanie różnorodnych kar finansowych, czy blokowanie mediów społecznościowych po trzęsieniu ziemi z lutego 2023 r., w celu ograniczenia rozprzestrzeniania wiadomości o nieprawidłowej zdaniem internautów reakcji rządu na katastrofę naturalną. Jednoizbowy parlament – Tureckie Wielkie Zgromadzenie Narodowe (TBMM) – za pośrednictwem rządzącej większości uchwalił tzw. prawo o przeciwdziałaniu dezinformacji, znacząco utrudniające prowadzenie nieskrępowanej debaty politycznej w tureckim Internecie. Przykłady ilustrujące przewagę konkurencyjną inkumbenta – prezydenta Erdoğana – świadczą o potędze jaka skrywa się za możliwością oddziaływania na ogólnokrajowy przekaz medialny.

[1] Freedom House, Freedom in the World 2023, https://freedomhouse.org/country/turkey/freedom-world/2023 (18.12.2023).

[2] Freedom House, Freedom on the Net 2023, https://freedomhouse.org/country/turkey/freedom-net/2023 (18.12.2023).

[3] Freedom House, Election Watch for the Digital Age, https://freedomhouse.org/report/election-watch-digital-age (18.11.2023).

[4] Reporterzy Bez Granic, https://rsf.org/en/index, (18.12.2023).

[5] Economic Intelligence Unit,  Democracy Index 2006-2022, https://www.eiu.com/n/, (18.12.2023).

[6] Stowarzyszenie Badań nad Wolnością (Özgürlük Araştırmaları Derneği), https://oad.org.tr/en/home/, (18.12.2023).

[7] Bianet, https://bianet.org/english, (18.12.2023).

[8] Stowarzyszenie Studiów nad Mediami i Prawem (MLSA – Medya ve Hukuk Çalışmaları Derneği), https://www.mlsaturkey.com/en/, (18.12.2023).

[9] Komitet Ochrony Dziennikarzy, Journalists Imprisoned, https://cpj.org/data/killed/?status=Killed&motiveConfirmed%5B%5D=Confirmed&motiveUnconfirmed%5B%5D=Unconfirmed&type%5B%5D=Journalist&type%5B%5D=Media%20Worker&cc_fips%5B%5D=TU&start_year=1992&end_year=2023&group_by=year, (18.12.2023).

[10] MLSA Medya ve Hukuk Çalışmaları Derneği (2023), Violations of press freedom against journalists in the second round of elections, https://www.mlsaturkey.com/en/violations-of-press-freedom-against-journalists-in-the-second-round-of-elections, (18.12.2023).

[11] A. Nowosad, Ü. Turanlı, M. Grigorova, Rynek prasy drukowanej w Turcji w latach 2012-2020, „Media Biznes Kultura” 2020, nr 2(9), s. 36.

[12] Stowarzyszenie Badań nad Wolnością (Özgürlük Araştırmaları Derneği), Freedom Observer No: 38, https://oad.org.tr/en/uncategorized/freedom-observer-no-38/, (18.12.2023).

[13]Idem, Turkey Press Freedom Report 2022, https://oad.org.tr/en/publications/reports/turkey-press-freedom-report-2022/, (18.12.2023).

[14] Freedom House, Freedom in the World 2023, https://freedomhouse.org/country/turkey/freedom-world/2023, (18.12.2023).

[15] Human Rights Watch, World Report 2023: Events of 2022, https://www.hrw.org/sites/default/files/media_2023/01/World_Report_2023_WEBSPREADS_0.pdf, (19.12.2023).

[16] Freedom House, Election Watch for the Digital Age, https://freedomhouse.org/report/election-watch-digital-age, (18.11.2023).

[17] Reporterzy Bez Granic, Erdoğan has used his control of the media to rig Turkiye's elections, https://rsf.org/en/erdo%C4%9Fan-has-used-his-control-media-rig-turkiye-s-elections (18.12.2023).

[18] Sz. Andrzejewski, Indeksy demokracji i stan zaawansowania ich rozwoju ze szczególnym uwzględnieniem projektu Varieties of Democracy, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia. Sectio K” 2022, vol. XXIX, 1, s. 29.

[19] Zob.: Economist Intelligence Unit, Democracy Index 2022, https://www.eiu.com/n/campaigns/democracy-index-2022/?utm_source=google&utm_medium=paid-search&utm_campaign=democracy-index-2022&gclid=EAIaIQobChMI4KnGob6CgAMV0Y2DBx09MA98EAAYASAAEgL2QPD_BwE, (18.12.2023).

[20] R. Bäcker, R. Bäcker, Reżimy hybrydalne, [w:] Studia nad współczesnymi systemami politycznymi. Podmioty
i procesy demokratyczne: księga dedykowana profesorowi Andrzejowi Antoszewskiemu, (red.) J. Juchnowski,
R. Wiszniowski, Toruń 2014, s. 38-39.

[21] Economist Intelligence Unit, Democracy Index 2022. Frontline democracy and the battle for Ukraine,
2023, s. 14, 36.

[22] Reporterzy Bez Granic, Erdoğan has used his control of the media to rig Turkiye's elections, https://rsf.org/en/erdo%C4%9Fan-has-used-his-control-media-rig-turkiye-s-elections (18.12.2023).

[23] Freedom House, Freedom on the Net 2023, https://freedomhouse.org/country/turkey/freedom-net/2023, (18.12.2023).

[24] Ibidem.

[25] Stowarzyszenie Badań nad Wolnością (Özgürlük Araştırmaları Derneği), Freedom Observer..., https://oad.org.tr/en/uncategorized/freedom-observer-no-38/, (18.12.2023).

[26] Reporterzy Bez Granic, More curbs on coverage of Turkish government's handling of quake aftermath, https://rsf.org/en/more-curbs-coverage-turkish-government-s-handling-quake-aftermath, (19.12.2023).