Analizując rok 2022 w Turcji nie sposób opisać wszystkie istotne kwestie, które wydarzyły się w polityce (wewnętrznej i zagranicznej). Poniższy tekst będzie więc subiektywnym wyborem autorki, najważniejszych dla Turcji kwestii, które pojawiły się, lub miały ogromne znaczenie w 2022 roku. Szczególny nacisk został położony na kwestie w polityce wewnętrznej –
nasilające się problemy gospodarcze, a także walkę przedwyborczą, w obliczu zaplanowanych na połowę 2023 roku wyborów parlamentarnych oraz prezydenckich. Jeśli chodzi o politykę zagraniczną to autorka zwróciła uwagę na balansowanie Turcji pomiędzy Rosją oraz Ukrainą podczas wojny a także blokowanie przez Ankarę przyjęcia Szwecji i Finlandii w struktury Sojuszu Północnoatlantyckiego (NATO).
Wojna, która zdominowała wszystko
24 lutego 2022 roku, to data która zmieniła wszystko w najnowszej historii Europy. Nie inaczej było również w przypadku Turcji. Niewiele osób przed agresją Rosji na Ukrainę zdawało sobie sprawę, że Ankara ma znaczące interesy gospodarcze, nie tylko z Moskwą, ale również z Kijowem. 3 lutego 2022 roku prezydent Recep Tayyip Erdoğan spotkał się z prezydentem Wołodymyrem Zełenskim w Kijowie. Podpisano wówczas szereg umów, w tym o wolnym handlu, czy na budowę fabryki dronów i centrum szkoleniowego dla ich operatorów. Wspólnie zobowiązano się budować ciężkie drony bojowe Bayraktar Akıncı, strona ukraińska miała być odpowiedzialna za budowanie silników. Nawet wojna nie pokrzyżowała planów współpracy, na początku 2023 roku strona ukraińska poinformowała o pierwszych udanych testach nowych dronów1.
Bardzo szybko po wybuchu wojny pojawiła się kwestia cieśnin czarnomorskich. Na mocy traktatu z Montreux z 1936 roku to Turcja sprawowała kontrolę nad Bosforem i Dardanelami2. Mogła zamknąć przejście dla państw będących w stanie wojny (ale wówczas musiała umożliwić powrót floty czarnomorskiej), albo w przypadku, gdy sama bałaby się zagrożenia wojną mogłaby zamknąć je całkowicie. Ankara zdecydowała się wybrać opcję pierwszą. W ten sposób można scharakteryzować postawę turecką w ciągu całego 2022 roku, była to „życzliwa neutralność” w stosunku do Ukrainy.
Prezydent Erdoğan chciał wykorzystać sytuację i podnieść znaczenie Turcji na arenie międzynarodowej. Szybko poczynił starania o zorganizowanie mediacji między Moskwą a Kijowem. Pierwsze spotkanie ministrów spraw zagranicznych miało miejsce 10 marca 2022 roku na marginesie Forum Dyplomacji w Antalyi3. Negocjacje w Stambule odbyły się kilka tygodni później 29 marca 2022 roku. Nie przyniosły one większych rezultatów, ale pokazały, że Turcja rozważana była przez obydwie strony jako potencjalny mediator. Turcja powróciła w tym kontekście kilka miesięcy później, gdy 22 lipca podpisano na okres 120 dni (z możliwością przedłużenia), umowy zbożowe pomiędzy Turcją, ONZ i Ukrainą oraz Turcją, ONZ i Rosją. Na ich mocy możliwe stało się transportowanie zboża z ukraińskich portów przez Morze Czarne. To porozumienie istotne było dla Ankary nie tylko z powodów prestiżowych – mediator w tak ważnym porozumieniu – ale również dlatego, że skupując znaczną część zboża (ze zniżką) może je sprzedawać albo przekazać krajom zagrożonym klęską głodu (w szczególności w Afryce) i zwiększać w ten sposób swoje soft power.
Nie należy jednak zapominać, że Turcja w tej wojnie stała najbardziej po swojej własnej stronie. Pomimo użycia konwencji z Montreux, sprzedawania Ukrainie dronów Bayraktar TB2, które przeszły do popkultury oraz sukcesu nie tylko w negocjacji umów zbożowych, ale przede wszystkim w skutecznym zmuszaniu prezydenta Władimira Putina, aby powrócił do umów po wycofaniu się z nich oraz zgodził się na ich przedłużenie pod koniec roku. Należy pamiętać o korzyściach jakie Ankara odniosła ze współpracy ekonomicznej w Rosją w tym czasie. W 2022 roku turecki eksport do Rosji wzrósł o 60 proc. do 9,3 mld dolarów4. Turcja nie przyłączyła się również do sankcji nałożonych na Moskwę. Oczywiście Turcy mają świadomość tego, że muszą prowadzić wyważoną politykę, po tym jak zostały zawieszone systemy Visa i Mastercard, tureckie kurorty zgodziły się na uznawanie rosyjskich systemów Mir, gdy jednak okazało się, że może zakończyć się to sankcjami nałożonymi na Turcję, kolejne hotele zaczęły wycofywać się z tej możliwości.
Rosjanie stali się również najliczniejszą grupą obcokrajowców, którzy zakupili w Turcji nieruchomości, wśród nich jest rosyjski oligarcha Roman Abramowicz, który w Stambule wynajął nieruchomość za 50 tys. dolarów miesięcznie. Turcja umożliwiła rosyjskiemu kapitałowi unikanie sankcji, w 2022 roku Rosjanie uruchomili w kraju znad Bosforu ponad 1300 firm, czyli 670 proc. więcej niż rok wcześniej. Turcy liczyli także na duże rosyjskie inwestycje, jak wybudowanie elektrowni atomowej w prowincji Mersin, czy stworzenie z Turcji huba gazowego dla Europy.
Jednocześnie Turcja liczyła się z możliwymi konsekwencjami swojego prorosyjskiego zachowania, zdając sobie sprawę, że ekonomicznie nie może sobie pozwolić na sankcje ze strony państw Zachodnich. Po objęciu pięciu tureckich banków embargiem przez amerykański Departament Skarbu wycofały się one z korzystania z rosyjskiego systemu płatności „Mir”5. 10 marca 2023 roku agencja Bloomberg, powołując się na wysokiego rangą urzędnika państwowego Turcji, potwierdziła doniesienia o wstrzymaniu przez Ankarę tranzytu objętych sankcjami przez UE i USA towarów do Rosji. Pomimo tego, wciąż docierały informacje o niezbyt dokładnej kontroli rosyjskich statków przez Turków i „przymykanie oczu”, na przewożenie skradzionego przez Rosjan ukraińskiego zboża.
W 2022 roku Ankara zaznaczyła także swoje miejsce w Sojuszu Północnoatlantyckim (NATO), pokazując że bez respektowania jej interesów ona gotowa jest blokować ważne dla członków paktu decyzje. W połowie maja Szwecja i Finlandia złożyły wspólnie wnioski o akcesję do NATO. Recep Tayyip Erdoğan zapowiedział, że Turcja nie zgodzi się na wejście tych państw w struktury sojuszu aż do momentu jak nie zniosą one embarga na sprzedaż broni do Turcji (nałożone w 2019 roku w związku z ofensywą wojskową Ankary w Syrii) a także będą wspierać terrorystów, czyli w perspektywie tureckiej Kurdów powiązanych z Partią Pracujących Kurdystanu (PKK) oraz osoby związane z Ruchem Gülena (Ruch Hizmet).
Negocjacje okazały się niełatwe, szczególnie w kontekście Szwecji, gdyż samo postrzeganie klasyfikacji terroryzmu oraz rozwiązań prawnych związanych z azylem czy deportacją6. Zmienić postawę Turcji mogły tak naprawdę Stany Zjednoczone, administracja prezydenta Joe Bidena rozpoczęła negocjacje z Turcją w sprawie poparcia jej prośby o zakup zmodernizowanych myśliwców F-16 oraz zestawów modernizacyjnych do tych, które Turcja
już posiada. W efekcie czego 5 lipca 2022 roku w Brukseli państwa członkowskie Sojuszu Północnoatlantyckiego podpisały protokoły akcesyjne Szwecji i Finlandii. Nie znaczyło to jednak, że negocjacje z Ankarą się zakończyły. Teraz parlamenty poszczególnych państw NATO miały ratyfikować przyjęcie Sztokholmu i Helsinek do sojuszu. Przez kolejne miesiące kontynuowane były negocjacje. Szwecja i Finlandia zniosły embargo na sprzedaż broni Turcji, jednak kwestia różnego postrzegania terroryzmu pozostała nierozwiązana. Ankara domagała się deportacji kilkudziesięciu osób, które oskarżała o powiązania z PKK lub Gülenem, a także zakazu działania oraz finansowania PKK i organizacji z nimi powiązanych w Szwecji i Finlandii.
Były to negocjacje z góry skazane na niepowodzenie, jeśli nie zaangażują się w nie kraje trzecie mogące zaproponować Turcji alternatywne korzyści. W Szwecji o deportacji decydują sądy, które oczekiwały od Ankary dowodów na powiązanie danych osób z terroryzmem, szczególnie że w Turcji i Szwecji to co kwalifikuje się jako wsparcie terroryzmu znacznie się różni. Do tego nie zgadzano się na zaprzestanie demonstracji i działań PKK, gdyż uważano to za wolność słowa. Sytuację komplikowały dodatkowe zbliżające się w Turcji wybory, gdyż prezydentowi Erdoğanowi zależało na pokazaniu się z jednej strony jako obrońca muzułmanów, z drugiej jako silny przywódca walczący o tureckie interesy i bezpieczeństwo, który nie zgadza się na przyjęcie do sojuszu państwa, które nie respektuje tureckiej perspektywy bezpieczeństwa.
Ostatecznie Turcja ratyfikowała zgodę na przyjęcie do sojuszu Finlandii. Co było kolejny raz silnie powiązane z relacjami Turcji z Zachodem. Po trzęsieniu ziemi (6 luty 2023), w którym życie straciło ponad 50 tys. osób, a miliony pozostały bez dachu nad głową, Ankara potrzebowała ogromnego wsparcia finansowego, okazało się, że takie udzielić jej mogą (i chcą) jedynie Stany Zjednoczone oraz Unia Europejska. Turcja musiała więc wykazać się dobrą wolą, zgodziła się więc na ratyfikację akcesji mniej kontrowersyjnego państwa – Finlandii. Na Szwecję musimy poczekać aż do wyników tureckich wyborów, które odbędą się 14 maja 2023 roku.
Sytuacja wewnętrzna
Najważniejszym zagadnieniem 2022 roku dla Turcji wcale nie była wojna rosyjsko-ukraińska, ani relacje ze Stanami Zjednoczonymi, czy inne wydarzenia w polityce zagranicznej. Dla Turków – co nie dziwi – najbardziej istotne była sytuacja ekonomiczna w kraju, a dla prezydenta Erdoğana zaplanowane na kolejny rok wybory prezydenckie i parlamentarne. Tak naprawdę tym dwóm zagadnieniom zostały podporządkowane wszystkie inne działania polityczne.
Rok 2022 przyniósł rekordową dla Turcji inflację, która w 2022 roku wyniosła oficjalnie 65 proc. a nieoficjalnie nawet 180 proc7. W przeciągu roku ceny żywności wzrosły o prawie 100proc. a transportu o 117proc.. Ceny nieruchomości w Turcji wzrosły średnio o 180proc. a w samym Stambule o ponad 200proc.. Już w poprzednim roku pojawiały się informacje, że klasę średnią nie stać na wynajem nieruchomości w Stambule w przyzwoitej odległości od centrum. W tym roku coraz większa ilość urzędników średniego szczebla składała podania o przeniesienie z dużych miast na prowincję licząc na obniżenie kosztów życia. Warto tutaj przytoczyć, że pensja urzędnika średniego szczebla wynosi ok. 10.000 lir, gdzie wynajem mieszkania w Ankarze wynosi 5.000 lir, w İzmirze 6.000 lir a w Stambule 7.000 lir. I mimo tego, że rząd wprowadził ustawę, która zabrania najemcom podnosić czynsz o więcej niż 25proc. rocznie, na niewiele się to zdało, gdyż dotyczy ona umów już podpisanych, gdy wypowiedzą umowę i podpiszą nową to limit cenowy już nie obowiązuje. Powszechnie praktykowaną czynnością jest więc wypowiadanie umów i zwiększanie kwoty przy podpisywaniu nowych. Wiąże się to również z inną praktyką mianowicie z obawy przed niewypłacalnością najemcy wymagają przed podpisaniem umowy potwierdzenia z banku zdolności kredytowej albo zapłacenia nawet 4 miesięcy z góry. Co bardzo utrudnia możliwość wynajęcia mieszkania. Turcy narzekają również, że spadek wartości liry w porównaniu do dolara w połączeniu z Rosjanami, którzy uciekają przed mobilizacją powodu wykupywanie nieruchomości przez obcokrajowców i podnoszenie cen. W końcu prawie 50proc. obcokrajowców, którzy zakupili nieruchomości w Turcji to Rosjanie, bardzo często są to kosztowne nieruchomości8.
Prezydent Erdoğan robi wszystko, aby poprawić sytuację Turków, zwłaszcza że na szali położona została przyszłość prezydenta i jego partii w nadchodzących wyborach. Na początku 2022 roku płaca minimalna została podniesiona od 50 proc. do 4.253 lir netto, to jednak nie wystarczyło, gdyż podwyżka była niższa niż wysokość inflacji. Na kolejne podsienie płacy minimalnej zdecydowano się w lipcu 2022 roku, wyniosła ona 5.500 lir netto. Coraz częściej pojawiały się jednak głosy, że znaczna część tureckiego społeczeństwa nie może sobie pozwolić na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Mięso stało się produktem wręcz
luksusowym. Ceny żywności wzrosły w 2022 roku o 71 proc. W mediach społecznościowych pojawiały się zdjęcia, gdy automatycznie wraz ze wzrostem płacy minimalnej zmieniano ceny w sklepach, albo cena danego produktu potrafiła się zmienić 3-4 razy w miesiącu.
Z uwagi na znaczny wzrost cen biletów Turcy nie mogli pozwolić sobie na odwiedzenie rodziny w okresie świąt, co było do tej pory normalną praktyką. Szczególnie, że musimy tu pamiętać, że tureckie rodziny zazwyczaj są liczne i wielopokoleniowe. W przeprowadzonych badaniach mieszkańcy Turcji deklarowali, że aby zaoszczędzić nie tylko nie jedzą mięsa, czy nie odwiedzają rodziny w święta, ale też spożywają mniej posiłków, czy rzadziej piorą ubrania. Sytuacja wyglądała bardzo źle, tureccy emeryci są jednymi z najbiedniejszych na świecie.
W obliczu tego ogromnego kryzysu oraz niezadowolenia społecznego prezydent Erdoğan zdecydował się na kolejne podniesienie płacy minimalnej o 55 proc. w grudniu 2022 roku – osiągnęła ona 8.506,80 lir (455 dolarów). Oczywiście nie rozwiązało to problemów, było jedynie doraźnym wyjściem mającym pomóc w wygraniu wyborów. Warto jednak zauważyć, że płaca minimalna znacznie zbliżyła się do średniej pensji urzędników średniego szczebla, która wynosiła ok. 10.000 lir. To właśnie urzędnicy coraz częściej zwracają się z prośbami o przeniesienie na prowincje, gdyż ich wypłata nie wystarcza na pokrycie podstawowych potrzeb w takich miastach jak Stambuł, Ankara, czy İzmir, gdzie ceny są znacznie wyższe niż na prowincji. Nie był to jednak koniec dość kontrowersyjnych decyzji tureckiego przywódcy. Prezydent Erdoğan zniósł wiek emerytalny, teraz może na nią iść każda osoba, która przepracuje 7.200 dni, w których odprowadzane były składki (czyli ok. 20 lat), bez względu na wiek. To rozporządzenie pozwoli przejść na emeryturę ok. 2 milionom pracowników. Pytanie czy turecka gospodarka oraz system ubezpieczeń społecznych jest zdolny do poniesienia takich obciążeń?
Wszystkie te zmiany w rzeczywistości nastawione były na poprawę notowań prezydenta Erdoğana oraz jego partii przed zbliżającymi się wyborami, bo przecież nic tak nie obniża poparcia jak problemy ekonomiczne, które dotykają bezpośrednio obywateli.
Jednak prezydent Erdoğan posunął się dalej w walce z opozycją. 14 grudnia 2022 roku turecki sąd ogłosił wyrok 2 lat 10 miesięcy i 15 dni pozbawienia wolności oraz zakazu publicznego dla burmistrza Stambułu Ekrema İmamoğlu, za obrazę członków Najwyższej Komisji Wyborczej (YSK)9. Oczywiście İmamoğlu zapowiedział dowołanie od wyroku, jednak sam wyrok pokazał, że prezydent Erdoğan obawia się opozycji, ale też zrobi wszystko,
żeby wygrać wybory. Turcy oczywiście zdawali sobie sprawę z kontrowersyjności tego wyroku. Po jego ogłoszeniu tysiące ludzi w Stambule wzięło udział w wiecu poparcia dla burmistrza, obok którego wystąpiła liderka Dobrej Partii (İyi Parti) Meral Akşener. W przeprowadzonym kilka godzin po ogłoszeniu wyroku sondażu 44,8 proc. ankietowanych opowiedziało, że wyrok, który zapadł był polityczny, a aż 30,9 proc. odmówiło odpowiedzi na to pytanie10. Pozwala to sądzić, że te osoby, również uważają, że decyzja sądu nie była sprawiedliwa a polityczna jednak obawiając się konsekwencji nie chcą udzielić odpowiedzi na pytanie.
Dużym problemem i wyzwaniem dla opozycji był jednak nie tylko sam wyrok, ale również brak jasnego programu, pomysłu na to co mogą zaproponować Turkom po wyborach, oczywiście nie licząc powrotu do systemu parlamentarnego, czy odesłaniu migrantów do Syrii, ale w takim bardzo konkretnym wymiarze poprawy ich sytuacji ekonomicznej. Opozycja do końca 2022 roku nie zdecydowała się na ogłoszenie kandydata w wyborach prezydenckich.
Podsumowanie
Rok 2022 przyniósł Turcji wiele wyzwań zarówno w polityce wewnętrznej jak i zagranicznej. Większość działań w polityce zagranicznej podejmowana była z myślą o skutkach dla polityki wewnętrznej. Chodzi tutaj nie tylko o balansowanie w wojnie rosyjsko ukraińskiej, ale również a może przede wszystkim zbliżenie z państwami arabskimi: Egiptem, Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi i Arabią Saudyjską, odbyły się pierwsze od lat wizyty na wysokim szczeblu. Pod koniec roku pojawiły się również informacje o możliwości spotkania oraz prób normalizacji relacji pomiędzy Turcją a Syrią. Jednocześnie Zachód w dalszym ciągu pokazywany jest tureckiej opinii publicznej jako zagrożenie, ale jednocześnie wszelkie naciski mogące skutkować sankcjami skutkowały zmianami w postępowaniu prezydenta Erdoğana, choć w różnych perspektywach czasowych. Wyraźnie było widoczne
jak bardzo polityka zagraniczna prowadzona jest aktualnie na potrzeby polityki wewnętrznej i zbliżających się wyborów. Głównym pytaniem mijającego 2022 roku będzie to jak potoczą się prezydenckie i parlamentarne wybory oraz jak będzie wyglądała Turcja w 100-lecie swojego istnienia.
1Informacja podana przez portal Nexta na Twitterze, [online:] https://twitter.com/nexta_tv/status/1642505143861100544?s=20 [dostęp: 6.04.2023].
2 Więcej na ten temat: K. W. Olszowska, „The significance of the Black Sea in Turko-Soviet relations in 1939– 1946”, Folia Historica Cracoviensia, 27(2021), s. 43-61.
3 K. Strachota, A. Michalski, Ostrożność i wyczekiwanie. Turcja wobec wojny rosyjsko-ukraińskiej, „Komentarz OSW”, 10.03.2022, [online:] https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2022-03-10/ostroznosc-i wyczekiwanie-turcja-wobec-wojny-rosyjsko [dostęp: 6.04.2023].
4 A. Michalski, I. Wiśniewska, Turcja: ograniczenia tranzytu towarów objętych zachodnimi sankcjami, „Ośrodek Studiów Wschodnich”, [online:] https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2023-03-15/turcja-ograniczenia tranzytu-towarow-objetych-zachodnimi-sankcjami [dostęp: 25.03.2023].
5 M. Ciesielski, Turcja beneficjentem wojny w Ukrainie, „Obserwator finansowy”, [online:] https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/trendy-gospodarcze/turcja-beneficjentem wojny-w-ukrainie/ [dostęp: 25.03.2023].
6 Więcej: K. W. Olszowska, Karolina Olszowska: lepiej, żeby Turcja była członkiem NATO, aniżeli działała poza Sojuszem, 30 maja 2022 „Radio Wnet”, [online:] https://wnet.fm/2022/05/30/karolina-olszowska-lepiej-zeby turcja-byla-czlonkiem-nato-anizeli-dzialala-poza-sojuszem/ [dostęp: 6.01.2023].
7 K. W. Olszowska, 20 lat rządów i… koniec? Co w 2023 roku czeka Turcję Erdoğana? [online:] https://ine.org.pl/20-lat-rzadow-i8230-koniec-co-w-2023-roku-czeka-turcje-erdogana-2/ [dostęp: 25.03.2023].
8 K. W. Olszowska, Ile w Turcji pozostało z demokracji?, [online:] https://usa-ue.pl/teksty-i komentarze/teksty/ile-w-turcji-pozostalo-z-demokracji/ [dostęp: 7.04.2023].
9 Altılı Masa liderleri, İmamoğlu'na verilen hapis cezası sonrası bugün İstanbul'da ortak miting yapacak [online:] https://www.bbc.com/turkce/live/haberler-turkiye-63967912 [dostęp: 16.12.2022].
10 İmamoğlu’na açılan dava sizce hakaret davası mıdır yoksa siyasi dava mıdır? [online:] https://twitter.com/metropoll/status/1603044815599538177 [dostęp: 17.12.2022].
