Turcja, ze względu na swoją unikalną pozycję na styku Wschodu i Zachodu, stała się areną debaty wokół hidżabu – tradycyjnego nakrycia głowy noszonego przez muzułmanki. Kontrowersje wokół tego symbolu religijnego ujawniają skomplikowane napięcia na płaszczyźnie religii, polityki i społecznych obyczajów. Niektórzy postrzegają hidżab jako zagrożenie dla świeckiego charakteru państwa, podczas gdy inni bronią go, jako wyznacznika prawa kobiet do swobodnego wyrażania swojej religijnej tożsamości.
Hidżab ma głębokie znaczenie w tradycji islamskiej, symbolizuje on skromność i pobożność muzułmanek. W kontekście tureckim debata wokół tego nakrycia głowy nabrała wyjątkowego wymiaru, odzwierciedlając zróżnicowany krajobraz społeczno-polityczny kraju. Zwolennicy hidżabu w Turcji uważają go za religijny obowiązek muzułmanek, czerpiąc inspirację z wersetów Koranu i nauk proroka Mahometa. Dla nich hidżab służy jako potężne narzędzie kobiet do otwartego wyrażania swojej wiary, wzmacniając poczucie tożsamości przy jednoczesnym przestrzeganiu zasad islamu. Argument ten jest zakorzeniony w przekonaniu, że hidżab wzmacnia pozycję kobiet, pozwalając im poruszać się na styku wiary i nowoczesności, przyczyniając się do harmonijnego współistnienia wartości religijnych i zaangażowania społecznego. Turcja była jednak świadkiem różnych interpretacji i gorących debat wokół hidżabu, szczególnie w szerszej społeczności islamskiej. Wśród uczonych istnieją rozbieżne punkty widzenia, przy czym niektórzy podkreślają nacisk Koranu na skromność, jednocześnie twierdząc, że hidżab, jako szczególna forma ubioru, nie jest wyraźnie nakazana. Perspektywa ta zakłada, że szersza zasada skromności może być przestrzegana za pomocą różnych środków, a hidżab może nie być jedynym wyrazem tej cnoty. Z drugiej strony, inni twierdzą, że hidżab stanowi nieodzowny aspekt islamskiej tożsamości, oferując ustrukturyzowane ramy dla zachowania kobiet i ich interakcji ze społeczeństwem. Ten punkt widzenia głosi, że hidżab wykracza poza swoją rolę jako strój, stając się przejawem tożsamości kulturowej i religijnej, która kształtuje nie tylko osobiste wybory, ale także wpływa na społeczne postrzeganie i oczekiwania.
Chusta stała się upolitycznioną kwestią w Turcji, często uwikłaną w debaty na temat sekularyzmu, religii i praw kobiet. W okresie osmańskim hidżab był powszechnym elementem stroju kobiet z różnych klas społecznych. Wraz z ogłoszeniem republiki i dojściem do władzy Mustafy Kemalastatus kobiet w Turcji zaczął stopniowo ulegać ogromnej zmianie. Jego działania reprezentowały turecki nacjonalizm, który później stał się znany jako kemalizm. Pierwsza partia polityczna Republiki Turcji, Republikańska Partia Ludowa (CHP), która wyznawała idee kemalizmu, również została założona w tamtym czasie i jest ona nadal obecna na tureckiej scenie politycznej. Według kemalizmu Turcy są najpierw obywatelami Turcji, a następnie muzułmanami. Ówczesna władza była odpowiedzialna za problem zawłaszczenia kobiecego ciała jako wyznacznika nowoczesności, a raczej westernizacji państwa. Mustafa Kemal, ówczesny prezydent republiki, obalił kalifat i wprowadził rządy zeświecczone, w wyniku których kobiety przestały nosić chusty i zaczęły ubierać się na sposób zachodni (zmiany były widoczne głównie w miastach, gdyż na prowincji zachodziły one wolniej). Kodeks cywilny, który został wprowadzony w 1926 r., zakazał poligamii, jednostronnych rozwodów, nierównych praw kobiet do dziedziczenia i opieki nad dziećmi oraz nierównych możliwości zeznawania. Kodeks zapewniał również obowiązkową edukację kobiet. Późniejsze przyznanie kobietom powszechnych praw wyborczych w 1934 r. stanowiło kolejny kamień milowy. Pomimo wspomnianych środków mających na celu wyzwolenie kobiet, państwo zachowało kontrolę nad ich ciałami. W szczególności kontrola ta obejmowała inwazyjne „egzaminy dziewictwa” przeprowadzane przez urzędników państwowych, odzwierciedlające paradoksalną konstrukcję nowej kobiety, opisywanej jako „naga, ale czysta”, „nowoczesna„ pod względem wyglądu i intelektu, ale wciąż zobowiązana do zachowania „tradycyjnej cnoty czystości i jej ciągłego potwierdzania”.[1] To szczególne działanie władzy pokazywało paradoks rozumienia nowoczesności przez rządzących, którzy jednocześnie zakazując zakrywania ciała kobietom przeprowadzali egzaminy dziewictwa.
Sekularyści w Turcji opowiadają się za ścisłym rozdziałem religii i państwa, postrzegając hidżab jako symbol wpływu religii na życie publiczne. Twierdzą oni, że jest on sprzeczny z zasadami sekularyzmu i może prowadzić do narzucenia społeczeństwu norm religijnych. Wiele kobiet, które opowiadały się za prawami kobiet w społeczeństwie osmańskim, stało się silnymi zwolenniczkami nowych reform republikańskich i odegrało kluczową rolę w ich wdrażaniu i rozpowszechnianiu. Ta postawa pierwszego pokolenia republikańskich kobiet położyła podwaliny pod kemalistowski program kobiecy. Kobiety te konsekwentnie krytykowały wszelkie formy ruchów kobiecych innych niż republikański feminizm kierowany przez państwo i sprzeciwiały się rozwojowi socjalistycznych, etnicznych lub religijnych tożsamości kobiet. W związku z tym odmawiały również kobietom prawa do noszenia chust w instytucjach publicznych, zwłaszcza na uniwersytetach, postrzegając islamską chustę jako polityczny symbol wysiłków na rzecz ustanowienia islamskiego porządku społecznego. „Chusty mogą być tolerowane dla niewykształconych lub wiejskich kobiet, ale nie dla studentek uniwersytetów, które miały być awangardą oświecenia”[2] .
Z drugiej strony, zwolennicy wolności religijnej argumentują, że hidżab jest osobistym wyborem i nie powinien podlegać regulacjom państwowym. Podkreślają prawo jednostek do swobodnego praktykowania swojej wiary i wyrażania swojej tożsamości religijnej poprzez strój. W momencie, gdy islamiści doszli do władzy, zauważono zwiększone zaangażowanie kobiet w politykę. Muzułmańskie feministki wkroczyły na turecką scenę polityczną, chcąc zacząć decydować o własnym losie i pokazać, że religia wcale nie ogranicza ich obecności w sferze publicznej. Polityczny islam dał nową perspektywę rozumienia kobiet w polityce dzięki postrzeganiu ich jako nosicielek idei misji politycznej. Polityczny islam w latach 80. i na początku lat 90. przypisał kobietom centralną rolę. Nie jest to jednak pierwszy raz w historii Republiki Turcji, kiedy publiczna widoczność kobiet zajmuje centralne miejsce w kontrowersjach politycznych[3]. Ich obecność oznaczała, że od lat 80. zasłona była i nadal jest wykorzystywana zarówno przez sekularystów, jak i islamistów do dzielenia kobiet na dwie grupy i homogenizowania różnic wewnątrzgrupowych. W obliczu tych wyzwań feministyczna solidarność i pluralizm stają się kluczowymi strategiami na rzecz wzmocnienia pozycji kobiet. Budowanie mostów między kobietami ponad różnicami etnicznymi, religijnymi i klasowymi może utorować drogę dla bardziej inkluzywnego i skutecznego ruchu feministycznego. Polityczny status tych tożsamości pozostaje obecnie w dużej mierze spolaryzowany ze względu na trwający od dziesięcioleci konflikt między dwiema konkurującymi ideologiami, z których żadna nie chce naprawdę zajmować się kwestiami kobiet, pomimo nadużywania „nowoczesnej kobiety” i „muzułmanki” jako tropów politycznych. Zarówno sekularyzm, jak i islamizm dyscyplinują ciała kobiet jako obiekty modernizacji i obiekty zacofania.
Aktywistki islamskie powstrzymują się od identyfikowania się jako feministki, jednocześnie dostosowując podstawowe idee feministyczne do własnych obaw społecznych i politycznych. Starają się unikać bezpośredniej konfrontacji z tradycyjnymi zasadami islamu, dążąc do uniknięcia potencjalnej niezgody z konserwatywnymi muzułmanami, którzy mogą nie zgadzać się z ich zaangażowaniem. Ostrożność ta wynika z postrzegania przez znaczące segmenty tureckiego społeczeństwa feminizmu jako importowanej zachodniej koncepcji mającej na celu podżeganie kobiet do buntu przeciwko ustalonym wartościom rodzinnym. Jedna z aktywistek, Hidayet Şefkatli Tuksal, opisała siebie jako kobietę, która patrzy na świat z perspektywy kobiet, ale nie feministycznej.
Merve Kavakç była ważną postacią w tureckiej historii ze względu na jej rolę w „sporze o chustę”, który miał miejsce w Turcji w 1999 roku. Merve Kavakç była trzydziestojednoletnią informatyczką i pierwszą kobietą wybraną na deputowaną z ramienia islamistycznej Partii Cnoty w Turcji. Znaczenie jej historii polega na tym, że stała się pierwszą kobietą noszącą chustę w świeckim parlamencie w Turcji. Jej obecność stanowiła wyzwanie dla świeckiej tradycji w kraju, który jest głęboko zakorzeniona wśród elit cywilnych i wojskowych, a także miejskiej, wykształconej klasy średniej. Noszenie chust w instytucjach publicznych, w tym na uniwersytetach i w parlamencie, zostało uznane za zagrożenie dla świeckich zasad kraju i dlatego zostało zakazane. Obecność Merve Kavakç w parlamencie w chuście na głowie wywołała gorące kontrowersje i walkę polityczną między islamistami a sekularystami w Turcji. Pojawiły się ważne pytania dotyczące zgodności symboli islamskich ze świeckimi zasadami kraju oraz szerszej kwestii pogodzenia islamu z nowoczesnością. Jej historia stanowi krytyczny moment w tureckiej historii, podkreślając trwającą walkę między islamistami i sekularystami oraz napięcie między tożsamością religijną i świecką w kraju.
Zaangażowanie islamskich aktywistek w politykę jest często patologizowane. Są one postrzegane jako pomocnicze bojowniczki fundamentalistycznego ruchu politycznego, bierne przekazicielki polityki i tradycyjnych wartości[4]. Ich postawa wyraźnie godzi w przekonania świeckich nacjonalistów, dla których jest to oczywiste zacofanie, ponieważ odrzucają oni możliwość upolitycznienia islamu. Takie podejście sprawia, że islam staje się kozłem ofiarnym ucisku kobiet i zacofania narodu. Muzułmanki nieustannie spotykają się z islamofobią ze strony sekularystów. Turecki sekularyzm narusza prawa kobiet i prawa człowieka. Obecność muzułmanek w sferze politycznej umożliwia im prowadzenie własnego życia prywatnego i spełnianie się w polityce poprzez walkę o własne prawa. Reakcja z jaką się spotykają ze strony świeckich polityków prowadzi do patologizacji aktywnych politycznie muzułmanek i odbierania im głosu, ponieważ nie są one wystarczająco nowoczesne. W rzeczywistości muzułmanki obecne w polityce redefiniują islam, tworząc przestrzeń dla kobiecego aktywizmu w ramach ruchu islamistycznego. Spotykają się również z krytyką ze strony islamistów, którzy wygłaszają absolutnie haniebne komentarze, takie jak „kobieta bez zasłony jest jak dom bez zasłon. Dom bez zasłon jest albo na sprzedaż, albo do wynajęcia”[5]. Cytat ten jest najczęściej używany przez polityków partii rządzącej (AKP), co prowadzi do podziału kobiet na dziewice i panie do towarzystwa. Jest to poniżające zarówno dla muzułmanek, jak i świeckich Turczynek. Hidżab był również punktem spornym w tureckiej polityce, szczególnie podczas wzrostu poparcia Partii Sprawiedliwości i Rozwoju, konserwatywnej partii z silną bazą poparcia wśród religijnych wyborców. AKP była krytykowana za swoją politykę, która była postrzegana jako promująca konserwatyzm religijny, w tym zniesienie zakazu noszenia chust na uniwersytetach i w instytucjach publicznych.
AKP w Turcji zaangażowała się w rozwiązanie „sporu o chustę” i szerszej kwestii pogodzenia islamu z nowoczesnością. Partia podjęła kroki w celu zakwestionowania zakazu noszenia chust w instytucjach publicznych, takich jak uniwersytety i urzędy. Twierdząc, że zakaz ten narusza prawo jednostki do wolności słowa i wolności religijnej. Pod przywództwem AKP turecki rząd wdrożył reformy mające na celu zniesienie ograniczeń dotyczących noszenia chust w niektórych obszarach. W 2010 r. przyjęto poprawkę do konstytucji, która zezwalała kobietom na noszenie chust na uniwersytetach, uchylając poprzedni zakaz. Było to postrzegane jako znaczący krok w kierunku uwzględnienia ekspresji religijnej w przestrzeni publicznej. Ponadto AKP prowadziła politykę promowania bardziej inkluzywnego i tolerancyjnego rozumienia islamu w ramach nowoczesności. Podkreślono zgodność wartości islamskich z zasadami demokratycznymi i starano się stworzyć równowagę między religijnymi i świeckimi sferami życia. Należy jednak zauważyć, że podejście AKP do sporu o chusty i szerszej kwestii pogodzenia islamu z nowoczesnością spotkało się ze sprzeciwem ze strony sekularystów, którzy postrzegają je jako zagrożenie dla świeckiego charakteru państwa tureckiego. Kwestia ta pozostaje sporna i złożona w tureckim społeczeństwie.
Jedna z tureckich badaczek Fulden İbrahi̇mhakkioğlu uważa, że wszystkie kobiety, bez względu na religię czy osobiste przekonania, powinny się zjednoczyć i zacząć ze sobą współpracować na rzecz lepszej przyszłości. Stworzenie koalicji między muzułmankami noszącymi chusty, a świeckimi aktywistami wydaje się być wyzwaniem. Jedna z tureckich świeckich parlamentarzystek, Şafak Pavey, podzieliła się swoimi przemyśleniami na temat sytuacji, którą napotkała w parku podczas swojego przemówienia w parlamencie. Zobaczyła kobietę w hidżabie całującą się ze swoim chłopakiem. Posłanka uważa, że nosząca hidżab dziewczyna całująca swojego chłopaka zawdzięcza swoją wolność państwu narodowemu i musi przestrzegać jego zasad, z których jedną jest sekularyzm. Turecka badaczka Fulden İbrahi̇mhakkioğlu skrytykowała jej słowa i oskarżyła ją o branie na siebie obowiązku nadzorowania ciał zakrytych kobiet. Przypisała jej utrwalanie modernistycznej tendencji do czynienia z islamu kozła ofiarnego ucisku kobiet, mimo że sam projekt modernizacji obejmował i instrumentalizował ten ucisk za pośrednictwem aparatów państwowych.
Ruch feministyczny w Turcji również zmagał się z kwestią hidżabu, odzwierciedlając szersze debaty na temat praw kobiet i wolności religijnej. Niektóre działaczki feministyczne postrzegają hidżab jako symbol patriarchalnego ucisku, argumentując, że wzmacnia on tradycyjne role płciowe i ogranicza autonomię kobiet. Opowiadają się za wyzwoleniem kobiet z ograniczeń religijnych i kulturowych, w tym za wolnością wyboru stroju bez presji z zewnątrz. Jednak inne feministyczne perspektywy kwestionują ten pogląd, argumentując, że hidżab może być symbolem wzmocnienia i oporu dla muzułmanek. Podkreślają one prawo kobiet do dokonywania własnych wyborów dotyczących ich ciał i ubioru, niezależnie od norm religijnych lub kulturowych. Feministki te opowiadają się za bardziej zróżnicowanym rozumieniem hidżabu, uznając jego różnorodne znaczenia i interpretacje wśród muzułmanek.
Dyskurs dotyczący hidżabu w Turcji jest skomplikowany, emocjonalny i odzwierciedla wzajemne oddziaływanie różnych czynników, takich jak religia, polityka i społeczeństwo. Hidżab jest postrzegany zarówno jako wyraz kobiecej autonomii, jak i symbol ucisku, uosabiając złożoność problemu, z jakim zmagają się tureckie kobiety. Borykają się one z instrumentalizacją kobiecych ciał, uwikłaną w ich ciągłą regulację i kontrolę państwa. Zajęcie się tą skomplikowaną kwestią wymaga kompleksowego dialogu między feministkami o różnych przekonaniach religijnych, podkreślając znaczenie wspierania wzajemnego szacunku. Zbudowanie wzajemnego zrozumienia i szacunku między stronami może doprowadzić w przyszłości do zażegnania zaciekłej debaty na temat hidżabu.
Bibliografia:
[1] "Beyond the Modern/Religious Dichotomy: The Veil and Feminist Solidarity in Contemporary Turkey" Fulden İbrahi̇mhakkioğlu
[2] “Women and the Iconography of Fear: Islamization in PostIslamist Turkey” Ayşe Saktanber
[3] Ayşe Kadioğlu 1994
[4] Fulden İbrahi̇mhakkioğlu 2013.
[5] Pierwotnie napisany przez poetę Necipa Fazila Kisaküreka, stał się cytatem członków AKP https://www.milliyet.com.tr/siyaset/ortusuz-kadin-perdesiz-eve-benzer-sozu-meclise-tasindi-1578992
